Александрыя (Кіраваградская вобласць)

У гэтага паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Александрыя.

Александры́я[1] (укр.: Олександрія) — горад у Кіраваградскай вобласці Украіны. Плошча 55 км². Насельніцтва 83 072 чал. (1 студзеня 2012)

Гісторыя

• 1746 ці 1754: заснаванне.
• 1784: атрымаў статус горада.

Насельніцтва

Насельніцтва

Перапіс насельніцтва 1897 года паказвае, што ў Александрыі пражывала 14007 чалавек, з іх 7085 мужчыны і 6922 жанчыны, а ўсяго ў Александрыйскім павеце пражывала 416576 чалавек. У горадзе найбольшыя векавыя групы складалі людзі узростам 1-19 гадоў. Сапраўды ўсталяваць этнічны склад XIX стагоддзя насельніцтва вельмі цяжка, паколькі падчас перапісу вызначалася не нацыянальнасць, а «родная мова». Ва ўмовах Расійскай Імперыі для вывучэння ўсіх моў акрамя рускай, а асабліва ўкраінскай, не было эканамічных стымулаў і было практычна немагчыма: у Александрыйскім павеце не існавала навучальных устаноў з выкладаннем на ўкраінскай мове. Таму адукаваныя пласты насельніцтва хутка русіфікавадіся, пераходзячы на ​​вялікарускую мова, асабліва ў гарадах (афіцыйна ў перапісу 1897 года ўкраінскай мовы быць не магло, было толькі маларасійская гаворка вялікарускай мовы). Тым не менш, маларасійскую гаворку вялікарускай мовы назвалі роднай 54,7% (ва ўсім павеце — 85%), яўрэйскую — 26,3%, вялікарускую — 16,8%, польскую — 1,24%, нямецкую — 0,5% , малдаўскую і румынскую — 0,09%. У пачатку ХХ стагоддзя насельніцтва працягвала павялічвацца, у 1912 годзе насельніцтва складалася з 16000 чалавек, а абапіраючыся на «Усеагульны рускі каляндар» 1919, — 20500 чалавек. Перапіс насельніцтва 2001 года паказала, што ў горадзе пражывае 104 500 чалавек, што складала 91% ад колькасці насельніцтва 1989 года. Па дадзеных Вярхоўнай Рады Украіны на тэрыторыі Александрыі пражывае 103 856 чалавек. Не змянілася колькасць украінцаў і армян, колькасць рускіх зменшылася ўдвая. На 2005 год насельніцтва зменшылася да 102 200 чалавек.

Геаграфія

Горад размешчаны на 32° 15’ усходняй даўгаты, 48° 30’ паўночнай шыраты, на ўсходзе вобласці, на адлегласці 75 км на паўночны ўсход ад Кіраваграда. Разам з падначаленымі Александрыі пасёлкамі Алэксандрыйскэ, Пантаеўка плошчу горада складае 6142 га. Па дыяметры горада праходзіць аўтадарога «Кішынёў - Луганск». Праз Александрыю працякаюць дзве найбуйнейшыя рэкі: Інгулец і Бярозаўка, Бярозаўка ўпадае ў Інгулец на тэрыторыі горада. Рэльеф

Александрыя размешчана на Прыдняпроўскім ўзвышшы з агульным нахілам тэрыторыі з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Рэльеф ўяўляе сабой пераважна плато, або ўзнёслую хвалістую раўніну раздзелены густой сеткай рачных далін і бэлек, а таксама яраў. У бэльках, якія працягнуліся з захаду на ўсход, паўднёвыя схілы спадзістыя, а паўночныя стромкія, моцна пакрытыя ярамі, у такіх месцах адкрываюцца старажытныя дакембрыйскія пароды.

Сярэдняя вышыня плато — каля 200 м над узроўнем мора. Аднак назіраецца значная розніца абсалютных вышынь. Атачаюць горад з трох бакоў вышыні, якія маюць адзнакі 136-142 м. Менавіта на іх размешчаныя асноўныя прамысловыя зоны горада.

Клімат

Клімат умерана кантынентальны. Лета працяглы і спякотнае, зіма кароткая, маласнежная. Ападкі за год размяркоўваюцца нераўнамерна, за летні перыяд выпадае колькасць ападкаў 336 мм, за халодны — 177 мм.

Праз Александрыю з паўднёвага захаду на паўночны ўсход праходзіць вось высокага атмасфернага ціску, якая падзяляе вобласць на дзве часткі па панавання розных паветраных мас — паўночна-заходнюю (лесастэп), вільготныя масы з Атлантыкі і паўночна-ўсходнюю (стэп).

У зімовыя месяцы пераважаюць паўночныя і паўночна-ўсходнія вятры. Улетку гаспадараць вятры паўночныя і паўночна-заходнія.

Цыклоны (міжземнаморскія, атлантычныя і іншыя) і антыцыклоны (сібірскія, ўсходнія кантынентальныя і іншыя) часта прыводзяць да рэзкага пахаладання летам і адлігі зімой. Такія кліматычныя ўмовы абумоўліваюць вельмі зменлівае надвор’е, асабліва зімой.

Сярэднегадавая тэмпература паветра ў Александрыі +7,3 — 7,8 ° С. Пераважаюць вятры паўночныя, паўночна-заходнія і паўночна-ўсходнія. Сярэднегадавая хуткасць ветру складае 3,9 м/с, вільготнасць паветра 61-65% (максімальная у снежні — 84-86%, мінімальная ў жніўні — 43-48%). Безмарозны перыяд доўжыцца 246-255 дзён, а вегетацыйны складае 207-215 дзён.

Гадовы перыяд — 114-130 дзён. Тэмпература самога цёплага месяца (ліпеня) складае 20,2 — 21,2 °С, максімальная — +39 °С.

Зіма доўжыцца 110-119 дзён. Сярэдняя тэмпература самога халоднага месяца (лютага) складае -5,7 — 6,1 °С, максімальна нізкая -35 °С.

Гідралогія

Сцёк рэк залежыць ад атмасферных ападкаў, якія вельмі зменлівыя ў розныя часы года. Велізарнае значэнне гуляе раставанне снегу і вясновыя дажджы, таму каля 70% сцёку прыпадае на сакавік-красавік, на ліпень-жнівень 10%, на восень каля 5%, а на зіму 15%. Таксама вялікую ролю гуляе падземнае сілкаванне вод.

Александрыя знаходзіцца ў зоне не ўстойлівага ўвільгатнення. Сярэднегадавая колькасць ападкаў прыблізна 510-530 мм. Нераўнамерна размяркоўваюцца ападкі ў розныя сезоны. Іх мінімум трапляе на зіму — 14%-16%, максімум на лета — 40%.

За цёплы перыяд года выпадае 70% ад усіх атмасферных ападкаў, у халодны перыяд — 30%.

Да павярхоўных вод горада ставяцца Інгулец, Бешка, Бярозаўка, Войнаўскае вадасховішча на рацэ Інгулец, затопленыя і адпрацаваныя кар’еры, буравугальныя разрэзы.

Прырода

Прыродна-кліматычныя ўмовы спрыяльныя для вырошчвання азімай пшаніцы, кукурузы, цукровых буракоў, бульбы і іншых культур, а таксама садоўніцтва і агародніцтва.

Расліннасць

Лясная расліннасць — дуб, клён палявой, акацыя, таполя, каліна, каштан, елка. На тэрыторыі горада знаходзіцца два лясных масіва: Звенігародскі лясны масіў і лясны масіў каля Дома ветэранаў. Агульная плошча лясных масіваў складае 862,48 га.

Жывёльны свет

Жывёльны свет прадстаўлены вялікай колькасцю відаў: казулі, дзікі, зайцы-русак, вожыкі, краты, лясныя мышы, лятучыя мышы, шмат птушак, у вадаёмах — рыб: карасі, ляшчы, акуні і іншыя віды.

Вядомыя асобы

• Яўген Львовіч Заслаўскі (1920—2007) — савецкі і беларускі архітэктар.
• Таццяна Мікалаеўна Грабар (нар. 1957) — беларускі архітэктар.

Крыніцы

1. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2012 року, Київ-2012 (rar) — Державний комітет статистики України Архівавана 20 лютага 2017.

Зноскі

1. ↑ Напісанне ў адпаведнасці з ТКП 177-2009 (03150) «Спосабы і правілы перадачы геаграфічных назваў і тэрмінаў Украіны на беларускую мову»

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Александрыя (Кіраваградская вобласць)