Вэлыкі Мосты

Вэлыкі Мосты[2] ці Вялікія Масты (укр.: Великі Мости) — горад у Сакальскім раёне Львоўскай вобласці Украіны, на р. Рата (прыток Буга), на шашы Львоў — Сакаль, за 16 ​​км ад чыгуначнай станцыі Гарняк.

Гісторыя

Людзі ў гэтай мясцовасці сяліліся яшчэ ў бронзавай эпохі (канец XV — пачатак XI стагоддзя.ст. да н. э.), аб чым сведчаць археалагічныя знаходкі. У 1803 г. падчас гаспадарчых работ паміж сёламі Сялец і Баравое выявілі пахаванне, выкладзенае камянямі, у якім знайшлі бронзавы бранзалет і пярсцёнак, а таксама каменную сякеру. У 1876 г. падчас арганізаваных там жа археалагічных раскопак пад кіраўніцтвам доктара Я. Камярніцкага сабралі вялікую колькасць крэмневых прылад працы.

Першае сведчанне пачатку мястэчка належыць да ХV стагоддзя. У 1472 г. на левым беразе ракі Рата, сярод лясоў існавала мясціна, званая Масты або Мост. У запісах аб сяле Масты ў каралеўскага зборшчыка падаткаў сказана: «600 авечак, 2 карчмы, дворышча волахаў». Той факт, што ў Мастах у 1472 г. існавала аж дзве карчмы кажа аб тым, што гэтая мясціна была не такой ужо і малой.

У нядзелю 9 ліпеня 1497 г. праз Масты з Бэлза пераязджаюць крыжакі, якіх выклікаў на вайну з туркамі польскі кароль Ян Ольбрахт. Атрад рыцараў налічваў 400 чалавек. Сакратар зрабіў запіс аб паходзе: «Пустое сяло, названае Масты і рака тут Рата». Відавочна ўсе сяляне паспелі схавацца ў лясы. Набегі татараў часта руйнавалі мастэчка. На гэтай зямлі тыя пабывалі яшчэ ў 1450 г.

У гістарычных хроніках 16 стагоддзя згадваецца невялікае паселішча Масткі на правым беразе ракі Раці, на паўдарогі паміж Жоўквай і Бэлзам. Далейшы лёс Масткоў кардынальна змяніў іх уладальнік — кароль Жыгімонт II Аўгуст, які 23 ліпеня 1549 г. выдаў прывілей на просьбу бэлзкага і любельскага старасты, графа Станіслава Тэнчынскага, згодна з якім мястэчку далі статус горада з адначасовым увядзеннем магдэбургскага права. З падзякі жыхары вырашылі назваць горад Аўгустаў — у гонар караля, які прызначыў першым старастам Андрэя Ракіцкага. Каб хутчэй напоўніць гарадскую казну магістрату далі тры поля поля, лазню, саладоўню, бровар і рамесную палатку. Акрамя гэтага, у гарадскую казну паступала ўся выручка ад продажу гарэлкі, а таксама кожная трэцяя мерка мукі ад млына. У горадзе ўвялі штотыднёвыя таргі — у сераду, і два гадавыя кірмашы — на свята Божага Цела і на Ўсіх Святых. Старасце давалася права браць чынш ад мяснікоў, а ў дні таргоў — ад усіх іншых тавараў. «Новаспечаных» гараджан вызвалілі ад усіх феадальных падаткаў і павіннасцей, а таксама ад работ каля замка. Абавязковымі заставаліся толькі працы па рамонце дарог і млыноў. Для ажыўлення гандлю кароль дазволіў сяліцца ў горадзе габрэям — на такіх жа правах, што і ў Бэлзе.

Горад хутка развіваўся і разрастаўся. У 1569 г. тут налічвалі 257 жылых дамоў, чатыры саладоўні, працавалі 25 пекараў і 13 сталяроў, мяшчанам належала больш чым 31 лан поля. 22 чэрвеня 1576 г. кароль Стэфан Баторый пацвердзіў прывілей свайго папярэдніка ў дачыненні да гарадскіх правоў.

У сакавіку 1581 г. Ян Замойская атрымаў права на Бэлзкае староства і горад Аўгустаў. У 1583 г. горад атрымаў новы прывілей, у якім, сярод іншага, гаварылася аб тым, што за хуткія тэмпы росту колькасці насельніцтва наспела неабходнасць абмежаваць тэрыторыю горада землянымі валамі і ровам з вадой, якія, акрамя ўсяго іншага, выконвалі б і ахоўную функцыю. Вядома, гэта патрабавала дадатковых сродкаў. У сувязі з гэтым магістрат атрымаў права гандляваць «хадавым» таварам: хлебам, соллю, скурай, а таксама арганізоўваць новыя рамесныя цэхі. Згодна з новым прывілеем, пасаду старасты можна было афіцыйна «купіць», заплаціўшы ў гарадскую казну пэўную суму. Калі згаджаліся некалькі прэтэндэнтаў, паміж імі ладзілі своеасаблівы «аўкцыён».

Пасля мяшчане атрымалі права пабудаваць мост праз Рату. Гэтая ідэя апынулася настолькі ўдалай, што дзякуючы ёй горад не толькі адужаў фінансава, але і з часам атрымаў новае імя. У 1616 г. ў Аўгуставе налічвалася ўжо 302 жылых дома, восем саладовен, бровар, воскабойня, 36 пекараў, 20 шаўцоў, былі таксама майстры-мяснікі. Верагодна, у XVII ст. у горадзе быў таксама промысел вырабаў са шкла. Адзін лан поля належаў царкве, пабудаванай у 1712 г., за што святар плаціў чынш 15 грошаў.

У 1662 г. на горад напалі татары і амаль цалкам разбурылі яго, забіўшы і забраўшы ў палон многіх жыхароў. Аб маштабах разбурэння можна судзіць па тым, што, паводле дадзеных гістарычных дакументаў, у сапожному, партняжнаму, кушнірскаму і ткацкім цэхах засталося толькі па аднаму майстру. Ва ўласнасці горада на гэты час знаходзілася тры масты: два вялікіх — праз раку Рату, і адзін меншы — праз раку Балотня. Дзякуючы пошлінам, якія атрымлівала гарадская казна за карыстанне мастамі, атрымалася досыць хутка адбудаваць горад і аднавіць гаспадарчую інфраструктуру. Праз гэта, пачынаючы з 1770 г. назва «Аўгустаў» паступова знікае з ужытку, гістарычных хронік і геаграфічных карт. Затое з’яўляецца новая назва — «Вялікія Масты».

Парафіяльны касцёл Жыгімонт Аўгуст заклаў тут у 1549 г. У свой час кароль даў ва ўласнасць касцёла два поля поля. Акрамя гэтага, гарадскі ўрад быў абавязаны аддаваць яму пэўную долю ўраджаю жыта, пшаніцы і аўса. Кожны дом павінен быў плаціць на ўтрыманне касцёла адзін грош. У 1837 г. у Вялікіх Мастах пабудавалі мураваны касцёл. У дакументах пачатку XVIII ст. згадваецца гарадская трыкласная школа.

Ад XIX ст. усё большую вагу ў структуры прамысловасці горада набывае вытворчасць «церпянціны», «каніфолі», шкіпінару, розных смол. Няцяжка заўважыць, што ўсё гэта — прадукты перапрацоўкі хваёвай жывіцы, якую нарыхтоўвалі ў навакольных лясах.

Зноскі

1. ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2012 року, Київ-2012 (rar) — Державний комітет статистики України
2. ↑ Напісанне ў адпаведнасці з ТКП 177-2009 (03150) «Спосабы і правілы перадачы геаграфічных назваў і тэрмінаў Украіны на беларускую мову»