Жытомір

Жытомір (укр.: Житомир) — горад на захадзе цэнтральнай часткі Украіны, на рацэ Цецераў. Адміністрацыйны цэнтр вобласці, раёна і гарадской грамады.

Асвета

• Палескі нацыянальны ўніверсітэт
• Дзяржаўны ўніверсітэт «Жытомірская політэхніка»
• Жытомірскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Івана Франка
• Жытомірскі медыцынскі інстытут

Вядомыя асобы

• Ігар Расціслававіч Шафарэвіч
• Аляксандр Іосіфавіч Ротэнберг
• Святлана Леанідаўна Курылёва (1928—2011) — беларускі празаік, публіцыст.
• Уладзімір Рыгоравіч Ермакоў (нар. 1950) — матэматык, педагог. Доктар педагагічных навук, кандыдат фізіка-матэматычных навук.

Гісторыя

Паселішча ўзнікла ў другой палове IX стагоддзя.

Паводле легенды, горад заснаваў у 884 годзе дружыннік князёў Аскольда і Дзіра па імі Жытомір, які адмовіўся служыць князю Алегу. Іншыя версіі назвы горада - па добра расце жыта (стар.-рус - «жыта») або па засяляюць тыя месцы славянскага племені житичей, якія ўваходзілі ў племянны звяз драўлян.

У 945 годзе ў гэтай мясцовасці ўспыхнула антыфеадальнае паўстанне, зафіксаванае ў Іпацьеўскім летапісе.

У 1240 годзе горад упершыню згаданы ў пісьмовых крыніцах («Аповесці мінулых гадоў»), калі ў ходзе татара-мангольскага нашэсця быў захоплены і разбураны мангола-татарамі).

У 1287 годзе горад быў зноў захоплены і спустошаны мангола-татарамі.

У 1320 годзе горад захапіў літоўскі князь Гедымін, ў 1362 годзе горад быў уключаны ў Вялікае княства Літоўскае, ў 1399 годзе спустошаны татарамі.

Пад імем Житомель згаданы ў летапісным «Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» (канец XIV стагоддзя).

У 1444 годзе кароль Польшчы Казімір Ягелончык падараваў Жытомір магдэбургскае права і пабудаваў у ім невялікі замак (замак не захаваўся, але месца атрымала назву Замкавай Горы).

У 1467 годзе горад быў зноў разрабаваны і спалены татарамі.

У 1540 годзе замак быў павялічаны і умацаваны па праекце старасты Сямёна Бабиньского.

Пасля Люблінскай уніі 1569 гады горад увайшоў у склад Польскага каралеўства.

1569—1793

Па вопісу 1572 года ў мястэчку знаходзіліся невялікі замак, палац старасты і 142 двара.

У 1593-1596 гг. жыхары горада ўдзельнічалі ў паўстанні Севярына Налівайкі.

У 1596 годзе кароль Жыгімонт III Ваза зацвердзіў правядзенне ў Жытоміры двух штогадовых кірмашоў, што спрыяла ажыўленню гандлю і развіццю горада. Тут рэгулярна адбываліся сходу мясцовых прадстаўнікоў (соймікі).

У 1606 годзе горад быў зноў разрабаваны татарамі.

У 1648 годзе казакі Багдана Хмяльніцкага разам з татарамі ўзялі горад, рабавалі і забівалі жыхароў, у пажары згарэла частка гарадской хронікі (з 1582 года). Сход мясцовых прадстаўнікоў асудзіла і прыгаварыла да смяротнай кары каля трох тысяч злачынцаў, прысуд быў выкананы пад вёскай Кодані.

У 1651 годзе на поўнач ад горада адбылася бітва, у якім атрады Б. Хмяльніцкага і І. Богуна разбілі польскае войска князя Чацьвярцінскіх.

З 1668 года Жытомір становіцца галоўным горадам Кіеўскага ваяводства.

На сумесным сходзе ў Жытоміры 10 жніўня 1709 года прадстаўнікі зямель жытомірскіх і кіеўскіх прынята пастанова аб пасланні прадстаўнікоў да цара Пятру I з віншаваннем ў перамозе над шведамі пад Палтавай і просьбай ўтрымання казакоў ад рабавання мясцовых жыхароў.

У 1724 годзе езуіты адкрылі тут манастыр і школу.

У другой палове XVIII стагоддзя ў Жытоміры складваецца буйная яўрэйская абшчына.

У 1765 годзе тут налічвалася 5 храмаў (2 праваслаўных і 3 каталіцкіх), адзін палац і 285 дамоў.

У 1768 годзе жыхары горада ўдзельнічалі ў Колиивщине.

1793—1917

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай ў 1793 годзе Жытомір увайшоў у склад Расійскай імперыі і ў 1795 годзе стаў павятовым горадам Валынскага намесніцтва.

У 1798 годзе Жытомір стаў цэнтрам каталіцкага дыяцэзіі, а ў 1799 — цэнтрам праваслаўнай епархіі.

У 1804 годзе Жытомір стаў губернскім горадам Валынскай губерні. У далейшым, Жытомір становіцца вядомы як гандлёвы цэнтр (тут гандлявалі лесам, быдлам, хмелем і іншымі таварамі).

У 1808 годзе заснаваны польскі тэатр (галоўны заснавальнік — Латоцкі).

Пасля заканчэння баявых дзеянняў вайны 1812 года, у лютым 1813 года быў адкрыты ваенны шпіталь.

У 1823—1825 гадах у Жытоміры дзейнічалі члены Таварыства злучаных славян і Паўднёвага таварыства дзекабрыстаў.

У 1837 годзе пры рускай могілках на сродкі княгіні Вольгі Пацёмкіна была пабудавана царква святога Лукі.

8 студзеня 1838 года ў горадзе пачалося выданне газеты «Валынскія губернскія ведамасці».

У 1896 годзе праз Жытомір была пракладзена вузкакалейная чыгунка, і ў канцы XIX стагоддзя горад хутка развіваецца як гандлёвы і прамысловы цэнтр.

Паводле дадзеных першай перапісу насельніцтва Расійскай імперыі ў лютым 1897 года ў горадзе пражывала 65 895 чалавек (30 572 яўрэяў 16 944 рускіх 9 152 малороссов 7 464 палякаў, 677 немцаў і інш.).

У 1899 годзе ў Жытоміры пачаўся рух трамвая.

У 1903 годзе ў Жытоміры паўсталі дзве групы искровского напрамкі (чыгуначнікі і друкары).

Падчас рэвалюцыі 1905 г. Жытомір стаў адным з цэнтраў рэвалюцыйнага руху, тут праходзілі стачкі і дэманстрацыі (у студзені 1905 года адбылася ўсеагульная стачка і мітынгі, з 1 лютага да 9 красавіка 1905 працягваўся лакаўт друкароў, 18 Травень 1905 пачалася агульная першамайская стачка, 14 — 15 кастрычніка 1905 Жытомір удзельнічаў ва Усерасійскай палітычнай стачцы 12 снежня 1905 — у снежаньскай палітычнай страйку), былі створаны рабочыя дружыны. 23 красавіка 1905 года меў месца габрэйскі пагром.

У 1913 годзе насельніцтва горада складала 90,7 тыс.чалавек.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 28 сакавіка 1917 года ў горадзе пачалося выданне штодзённай газеты «Працоўная Валынь».

У ліпені 1917 года на базе гарадскога прафсаюза металістаў была створана Жытомірская арганізацыя РСДРП (б), з 27 чэрвеня 1917 года пачалося выданне газеты «Рабочы голас».

Фізіка-геаграфічная характарыстыка

Горад размешчаны сярод унікальных прыродных ландшафтаў: з усіх бакоў горад атачаюць старажытныя лясы, праз яго працякаюць рэкі Цецярук, Каменка, Лясная, Крошенка, Путятинка. У горадзе некалькі сквераў. У прыгарадзе, на берагах Тетеревского вадасховішча, размешчаны гидропарк. У прымыкае лесапаркавай зоне размешчаны санаторыі.

Эканоміка

Жытомір - важны эканамічны і навукова-тэхнічны цэнтр рэгіёна. На прадпрыемствах горада выпускаюць шкло, металаканструкцыі, электронныя прыборы, святлодыёдныя экраны, кандытарскія вырабы, тканіны, мэблю, абутак, аўтадэталі і т. П. Развіта таксама апрацоўка прыроднага каменя (габра, лабрадор, розныя віды граніту).

Культура

З горадам звязаны жыццё і дзейнасць шматлікіх вядомых дзеячаў навукі і культуры. У Жытоміры нарадзіліся пісьменнікі Хаім-Нахман Бяліка і Уладзімір Караленка, акадэмік С. П. Каралёў, батанік В. М. Арциховский, ваеначальнікі Я. Б. Гамарніка і Ю. І. Каляда, гісторыкі Б. А. Кругляк і А. А. Скальковский, усходазнавец Т. А. Шумовский, мастакі Эразм Фабиянский і Д. П. Штеренберг, матэматык Ігар Шафарэвіч, кампазітар Барыс Лятошинский, піяніст Святаслаў Рыхтэр і інш. Саша Чорны надрукаваў свой першы фельетон у жытомірскай газеце.

У Жытоміры знаходзяцца гісторыка-краязнаўчы музей, карцінная галерэя, музей прыроды, літаратурна-мемарыяльны музей В. Г. Караленка, Музей касманаўтыкі імя Сяргея Паўлавіча Каралева і мемарыяльны дом-музей С. П. Каралёва, літаратурны музей Житомирщины і музей гісторыі пажарнай аховы.

Гістарычныя раёны

• Врангелевка (10 лістапада 1922 года прэзідыум губернскага выканкама задаволіў просьбу чырвонаармейскіх частак і ў гонар Богунского палка, пераназваў у Богуна)
• Крошня
• Малёванка
• Палявая
• Корбутовка
• Смалянка
• Марьяновка

Помнікі

У горадзе ўстаноўлены помнікі і мемарыяльныя дошкі Тарасу Шаўчэнка, шчасным Яну Паўлу ІІ, Аляксандру Довженко, Барысу Тену, Уладзіміру Караленка, Сяргею Каралёва, Віктару Касенка, Алегу Ольжичу, Міхаілу Кацюбінскага, А. І. Купрына, А. С. Пушкіну, Яраславу Дамброўскаму і многім іншым вядомым пісьменнікам і грамадскім дзеячам.

У 1996 годзе на месцы былога гітлераўскага лагера Богуна быў адкрыты Мемарыял «Ахвярам фашызму».

Помнікі ваеннай тэхнікі ўключаюць:

1. Аўтамабіль ГАЗ-АА (устаноўлены каля АТП-11855, вул. Ватуціна)
2. Танк Т-34-85 (выраблены на заводзе № 74, г. Омск) (усталяваны на плошчы Перамогі)
3. Самалёт МіГ-15 (усталяваны ў парку ім. 30-годдзя Перамогі, недалёка ад Чудновского моста)
4. Гарматы (каля Манумента Славы)
5. Гармата (уезд у горад з боку Бярдзічаве)
6. УПГ-250 (выраблена на Куйбышаўскай заводзе аэрадромнага абсталявання, ўсталяваная на тэрыторыі вайсковай часткі на Смоковке)
7. Танк Т-34-85 (усталяваны на тэрыторыі вайсковай часткі ў раёне плошчы Каралева)

Вядомыя асобы

• Рэс Мікітавіч Алімаў (1923—1984) — беларускі архітэктар.
• Уладзімір Іванавіч Ішчанка (1939—2005) — беларускі фармаколаг. Доктар фармацэўтычных навук (1988), прафесар (1989).

Зноскі

1. ↑ https://www.zt-rada.gov.ua/
2. ↑ Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2021 року — Київ: Державна служба статистики України, 2021.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Жытомір