Усходні Тымор
 | Артыкул трэба вікіаформіць. |
| Гісторыя Усходняга Тымора |
|---|
.svg)   |
Дэмакратычная рэспубліка Усходні Тымор (ДРУТ), Усходні Тымор, або Тымор-Ле́шці[1] (парт.: Timor-Leste, тэтум: Timór Lorosa’e[2]), афіцыйна Дэмакратычная рэспубліка Тымор-Ле́шці (парт.: República Democrática de Timor-Leste, тэтум: Repúblika Demokrátika Timór-Leste), – дзяржава, якая займае паўночна-усходнюю частку і невялікі анклаў на захадзе вострава Тымор (найболей буйны з Малых Зондскіх астравоў) і прылеглыя астравы Атаура (Камбінг) і Жаку. Агульная плошча - 14,9 тыс.кв.км. Насельніцтва - каля 1 млн. чалавек (2005 г.), у асноўным прадстаўнікі меланезійскай групы. Сталіца - Горад Дылі. Тэрытарыяльна - адміністрацыйная прылада - 13 раёнаў. Афіцыйныя мовы - партугальская (ёю рэальна валодае каля 5% насельніцтва) і мясцовы тэтум. Інданезійская (па розных ацэнках, у той або іншай ступені яе выкарыстаюць да 80% усходнетыморцаў) і англійская (2%) маюць статус адміністрацыйных моў. Час: апярэджвае мінскі на 4 гадзіны (улетку) і на 5 гадзіны (узімку). Нацыянальнае свята - Дзень абвяшчэння незалежнасці Дэмакратычнай Рэспублікі Усходні Тымор - 28 лістапада (у гэты дзень у 1975 упершыню была абвешчаная незалежнасць ДРУТ, неўзабаве анексіраванай Інданезіяй).
Клімат трапічны вільготны. Сярэднегадавая тэмпература - звыш 26 °С. Адрозніваюць два сезоны: дажджлівы і сухі.
Гісторыя
Асноўны артыкул: Гісторыя Усходняга Тымора Старажытнае насельніцтва вострава Тымор — плямёны, блізкія да папуасаў. Бліжэй да н.э. тут з’явіліся плямёны мангалоіднай расы, якія размаўлялі на аўстранезійскіх мовах. У XVI ст. на Тыморы пасяліліся тэтумы — найбольшая народнасць сучаснага Усходняга Тымора. У XVI ст. тут з’явіліся партугальцы, у XVII ст. — галандцы. У канцы XVIII ст. усходняя частка Тымора замацавана за Партугаліяй, заходняя — за Нідэрландамі. У 1942—1945 востраў акупіраваны японскімі войскамі. З 1973 Усходні Тымор — аўтаномная правінцыя Партугаліі. Пасля звяржэння ў Партугаліі аўтарытарнага рэжыму (1974) створаны палітычныя арганізацыі Усходняга Тымора: Рэвалюцыйны фронт за незалежнасць Усходняга Тымора (ФРЭТЫЛІН), Тыморскі дэмакратычны саюз (УДТ) і Тыморскі народна-дэмакратычны саюз (АПОДЭТЫ). У жніўні 1975 УДТ здзейсніў спробу дзяржаўнага перавароту, што прывяло да грамадзянскай вайны, у якой перамог ФРЭТЫЛІН. 28 лістапада 1975 ФРЭТЫЛІН абвясціў Народна-Дэмакратычную Рэспубліку Усходні Тымор. У адказ АПОДЭТЫ і УДТ звярнуліся за дапамогай да Інданезіі, якая 7 снежня 1975 увяла свае войскі ва Усходні Тымор. У ліпені 1976 Інданезія абвясціла Усходні Тымор сваёй 27-й правінцыяй, што не прызнала ААН. ФРЭТЫЛІІН працягваў партызанскую вайну супраць інданезійскай акупацыі (з 1986 сумесна з УДТ). Інданезійскія войскі ажыццяўлялі масавыя рэпрэсіі, якія забралі больш за 100 тыс. жыццяў.
Пасля падзення ў Інданезіі дыктатуры (1998) новы інданезійскі ўрад правёў 30 жніўня 1999 плебісцыт, на якім каля 80% жыхароў Усходняга Тымора выказаліся за незалежнасць. Узброенныя выступленні праінданезійскіх сіл прывялі да ўводу на тэрыторыю Усходняга Тымора ў верасні 1999 войск ААН і стварэння Часовай адміністрацыі. У жніўні 2001 адбыліся выбары ў Канстытуцыйную асамблею, якая ў кастрычніку 2001 прыняла канстытуцыю Усходняга Тымора. У красавіку 2002 прэзідэнтам Усходняга Тымора выбраны кіраўнік узброенай барацьбы за незалежнасць, лідар ФРЭТЫЛІН Ш. Гужмау. 20 мая 2002 абвешчана незалежнасць Усходняга Тымора.
Насельніцтва
Каля 95% каталікі. Кіраўніком Рымскай каталіцкай царквы на Усходнім Тыморы ў сакавіку 2004 года прызначаны біскуп Альберта Рыкарда дэ Сілва. Астатняя частка насельніцтва вызнае іслам і традыцыйныя мясцовыя вераванні.
Дзяржаўны лад
Унітарная дэмакратычная рэспубліка парламенцкага тыпу. У адпаведнасці з Канстытуцыяй, прынятай у сакавіку 2002 года, кіраўнік дзяржавы - прэзідэнт (з красавіка 2002 году - Шанана Гужмау) абіраецца прамым галасаваннем тэрмінам на 5 гадоў (наступныя прэзідэнцкія выбары ў 2007). Асноўная поўнасць выканаўчай улады засяроджаная ў руках прэм’ер-міністра (з мая 2002 года - Мары Алкатыры), прызначанага прэзідэнтам па паданні парламенцкай большасці.
Вышэйшы заканадаўчы орган — аднапалатны парламент, валодае шырокімі ўладнымі паўнамоцтвамі па кіраванні дзяржавай. Складаецца з 88 дэпутатаў, уключаючы прэм’ер-міністра і членаў урада. 13 дэпутатаў прадстаўляюць 13 адміністрацыйных раёнаў і 75 абіраюцца па прапарцыйнай сістэме. У цяперашнім скліканні (наступныя парламенцкія выбары прызначаныя на жнівень 2006) дамінуе партыя ФРЭТЫЛІН (Рэвалюцыйны фронт за незалежнасць Усходняга Тымору) — 57,4%, астатнія партыі — Дэмакратычная, Сацыяльна-дэмакратычная партыя Усходняга Тымора, Тыморская сацыяльна-дэмакратычная асацыяцыя — кожная маюць меней 10% парламенцкіх месцаў.
Прысутнасць кантынгенту міжнародных міратворчых сіл дагэтуль забяспечвала досыць высокі ўзровень палітычнай стабільнасці ва Усходнім Тыморы.
Тым не менш, у краіне захоўваецца пагроза дэстабілізацыі, у аснове чаго ляжаць такія фактары, як найцяжкае сацыяльна-палітычнае становішча ў краіне, а таксама свары паміж наяўнымі ў кіраўніцтве групоўкамі. У студзені 2006 года ДРУТ звярнулася ў СБ ААН з просьбай аб падаўжэнні мандата Аддзялення ААН ва Усходнім Тыморы.
Знешняя палітыка
Паводле канстытуцыі ў знешнепалітычнай сферы ДРУТ арыентуецца на развіццё дружалюбных сувязяў са ўсімі дзяржавамі свету, заснаваных на супрацоўніцтве, узаемнай роўнасці, павазе суверэнітэту, тэрытарыяльнай цэласнасці і правоў чалавека ў інтарэсах мірнага ўрэгулявання канфліктаў, раззбраення, стварэнні калектыўнай сістэмы бяспекі і новага больш справядлівага міжнароднага эканамічнага парадку. Канстытуцыя замацоўвае таксама нацэленасць Усходняга Тымора на “прывілеяваныя” адносіны з дзяржавамі партугаламоўнай супольнасці і “адмысловыя сувязі сяброўства і супрацоўніцтва” з суседнімі дзяржавамі і краінамі рэгіёна.
У верасні 2002 года Усходні Тымор стаў 191-м членам ААН. Рэспубліка аформіла членства ў Сусветным банку, МВФ, Руху недалучэння, актыўна імкнецца да скарэйшага далучэння да механізмаў палітыка-эканамічнага ўзаемадзеяння ў субрэгіёнах ПУА і ПЦР. У ліпені 2005 прыняты ў АРФ. Выяўляючы цікавасць да АСЕАН, у бліжэйшы час далучацца да Асацыяцыі не плануе.
Эканоміка
Эканоміка развітая вельмі слаба, аснову складае сельская гаспадарка, у якой занята звыш 80% насельніцтва. Асноўная прадукцыя - кава (13 тыс.тон у 2004/2005 фінансавым годзе), маіс, рыс. Слаба развітыя таксама рыбалоўства і дрэваздабыча.
Па цэлым шэрагу сацыяльна-эканамічных паказчыкаў Усходні Тымор у групе найболей адсталых дзяржаў Азіі і Афрыкі (сярэднегадавы прыбытак на душу насельніцтва - 410 дол., каля 2/3 насельніцтва афіцыйна пражывае ніжэй рысы беднаты).
З моманту стварэння дзяржава існуе, па сутнасці, дзякуючы масіраванай фінансавай падтрымцы сусветнай супольнасці, якая ажыццяўляецца як у рамках т.зв. міжнароднага клуба донараў, так і на двухбаковай аснове. Асноўны донар - Аўстралія.
Грашовая адзінка - долар ЗША. З лістапада 2003 года ў зварот уведзеная разменная грашовая адзінка - цэнтаў (1 долар = 100 цэнтаваў (май 2008)).
Спасылкі
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Усходні Тымор- ETAN — East Timor & Indonesia Action Network (англ.)
Катэгорыя·Былыя калоніі Партугаліі
Змесціва гэтай старонкі з праектаў амерыканскага фонда «Вікімедыя» дасяжнае пад сукупнай ліцэнзіяй CC BY-SA 3.0 і GFDL.