Крывы Рог

Крывы Рог (укр.: Кривий Ріг) — горад у Днепрапятроўскай вобласці, найбуйны горад Украіны, які не з’яўляецца абласным цэнтрам[1]. Насельніцтва каля 642 тыс. жыхароў, а разам з Крыварожскай агламерацыяй гэтая адзнака дасягае мільёна чалавек. Адлегласць да абласнога цэнтра складае 146 км (па аўтадарозе Н11). Даўжыня горада складае 126 км, адлегласць паміж крайнімі кропкамі па прамой — 66 км.

Размешчаны на беразе рэк Інгулец і Саксагань, Крывы Рог быў заснаваны ў 1775 годзе казакамі. Ваеннае паселішча да 1860 быў уключаны ў Херсонскай і Екацерынаслаўскай губерняў. Рэгіён пачаў расці на рубяжы 1880-х гадоў. Урбанізацыя Крывога Рога не была запланаванай; французскія і англійскія інвестыцыі былі прыцягнутыя бумам у металургіі і горназдабыўной прамысловасці, адкрыццём багатых радовішчаў жалезнай руды. Будаўніцтва Екацярынінскай чыгункі для транспарціроўкі руды на Данбас ператварыла Крывы Рог ў вялікі горад, гэты статус яму далі ў 1919 годзе [2]. У 1934 годзе пабудавана Крыварожскі металургічны завод (цяпер АрселорМіттал Кривий Ріг), магутнае з больш за 500 прадпрыемстваў рэгіёну[2][3]. У цяперашні час горад з’яўляецца буйным індустрыяльным і культурным цэнтрам Украіны.

Назва

Папулярная гарадская легенда сцвярджае, што горад названы ў гонар свайго заснавальніка. Першае паселішча — зімоўнік — у гэтай мясцовасці заснаваў крывы (без аднаго вока) казак па імі Рог. Вядомы таксама казак Іван-Жадан Рог[4], які быў кошавой атаманам Запарожскай Сечы ў 60-70 гады ХVII стагоддзя [10].

Рэестры Запарожскага Коша ўспамінаюць ўрочышчы Крывы Рог яшчэ да заснавання пастаяннага паселішча. У гэтым месцы зліцця рэк Саксагані і Інгулы ўтварае доўгі крывой мыс — «рог»

Руская назва — Кривой Рог (укр.: Крівой Роґ), Нямецкіая — Krywyj Rih (Kriwoj Rog, Kriwoi Rog), Ідыш — קריבי ריה) או קריבוי רוג), Англійская — Kryvyi Rih (Krivoi Rog, Krivoy Rog). Замежныя крыніцы часта прыводзяць ўкраінскі, так і расійскі варыянт назвы[5].

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Горад з’яўляецца адміністрацыйна цэнтрам Крыварожскага гарадскога савета, у які, акрамя таго, уваходзяць пасёлкі Авангард, Горняцкае, Каламійцава, вёскі Новаіванаўка, Цернаваты Кут. У склад горада ўвайшлі раней Самастойныя населеныя пункты — горад Інгулец, пгт Калініна, Зелёная, Міроўскае, Рахманаўка, Жалізнічнае, пасёлкі Руднічнае і Сцяпное.

У склад Крыварожскага гарадскога савета ўваходзяць 90 дэпутатаў, якія выбіраюцца грамадай тэрмінам на 5 гадоў.

Выканаўчую ўладу ўзначальвае гарадской кіраўнік і выканаўчы камітэт, які складаецца з 12 членаў. Яму падпарадкаваныя 33 дэпартамента і кіравання, кожнае з якіх адказвае за пэўную сферу гарадскога жыцця: горадабудаўніцтва, эканамічную або фінансавую палітыку, жыллёвай гаспадаркі і інфраструктуры. У кожным адміністрацыйным раёне органам выканаўчай улады з’яўляецца раённая адміністрацыя.

Гарадскім кіраўніком з 2010 года з’яўляецца Юрый Вілкул.

Адзінага агульнагарадскога органа судовай улады няма — існуе 7 раённых судоў, юрысдыкцыі якіх распаўсюджваюцца на адпаведныя адміністрацыйныя раёны горада. У горадзе функцыянуюць 10 аддзяленняў паліцыі, якія падпарадкоўваюцца Крыварожскаму гарадскому аддзелу паліцыі ГУНП Украіны ў Днепрапятроўскай вобласці[6]. У Крывым Рогу дзейнічаюць ўстанова выкананьня пакараньняў № 3 і папраўчая калонія № 80.

Крыварожская агламерацыя

Крыварожская агламерацыю з агульнай колькасцю насельніцтва каля 1010000 чалавек (2010 год) часта разглядаюць як поліцэнтрычэскую агламерацыю-конурбацыю, Аналагічную, напрыклад, Рурскай вобласці ў Германіі.

Сімволіка

Сучасны герб, пячатка і сцяг Крывога Рога зацверджаны 28 лютага 2007[7]. У аснову герба пакладзена казацкая парахаўніца, вырабленая з рога, што перш за ўсё паказвае на назву горада і яго мінулае як тэрыторыю Запарожскай Сечы, легенду пра заснавальніка горада казака Крывога Рога і іншую версію аб паходжанні назвы горада — адукацыя краявога мыса (рогі) пры зліцці рэк Інгулец і Саксагань.

Парахаўніца таксама кажа пра вялікі патэнцыял і магчымасцях горада. Залаты дубовы канюшына з двума жалудамі — гэта знак сілы і духоўнага адраджэння. Зялёны колер азначае дастатак і радасць. Чырвоны — адвага і рыцарскія цноты[9]. Дэвізам Крывога Рога сёння лозунг «Горад даўжынёю ў жыццё», яно намалявана на лагатыпе горада[8].

Галоўная ўзнагарода горада — нагрудны знак «За заслугі перад горадам». 40 дзеячаў гарады маюць званне яго ганаровых грамадзян. Горад узнагароджаны Ордэнам Леніна[10] і Ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга. У 2002 годзе гімнам Крывога Рога прызнана песня «Крывы Рог — мой горад»[11].

Дзень горада крываражане святкуюць у апошнія выходныя мая[12]. Таксама традыцыйна святкуецца дата вызвалення горада ў гады Вялікай Айчыннай вайны (22 студзеня 1944 гады). У памяць аб ранішні пачатак аперацыі традыцыйны парад 9 мая пачынаецца а 4:00 раніцы[13].

Святымі заступнікамі горада праваслаўныя хрысціяне Крывога Рога лічаць святога Мікалая Цудатворца, біскупа Ануфрыя і Парфіру[14][15]. 2013 годзе адкрылі прысвечаны ім помнік[16].

Праект гарадскога герба 1912 года	Герб горада ў савецкі перыяд	Сучасны герб горада	Гарадская пячатка

Геаграфія

Фізічная геаграфія

Асноўны артыкул: Крыварожскі жалезарудны басейн Горад Крывы Рог размешчаны ў цэнтральнай частцы Украінскага крышталічнага масіва. У геалагічнай пабудове горада і яго ваколіц удзельнічаюць чацвярцічныя суглінкі, таўшчынёй 3-25 м, падсцілаючы неагенавых глінамі, пяскамі або трэшчынаватасці вапнякамі, таўшчынёй 5-11 м. Над неагенавых адкладамі залягаюць Дакембрыйскі крышталічныя пароды (граніты), якія выходзяць на паверхню ў далінах рэк. У межах раёна вылучаюцца два ваданосных гарызонту — адкладаў чацвярцічнага перыяду і крышталічных парод дакембрыі і прадукты іх разбурэння.

Чарназёмы звычайныя — галоўная генетычная група глеб у прыгараднай зоне. Таксама прадстаўлены лугава-чарназёмныя і лугава-солончаковые глебы.

Размяшчэнне

Горад размешчаны ў стэпавай зоне Украіны, на зліцці рэк Інгулец(бел. (тар.)) бел. і Саксагань, якія ўваходзяць у басейн Дняпра. Тэрыторыя наваколляў раздзеленая шматлікімі ярамі (Зялёны, Беразнегаваты, Чырвоны, Макортовы, Галахавы, Лозоватка, Грушевата, Петрыкава, Красны, Ракаваты, Сухі, Глываты, Дубоў, Воўчы, Суславы, Кобальскі, Калетына, Круты Яр, Приворотны і іншыя). У месцах выхаду карэнных парод схілы рачных далін крутыя.

У перыяд раставання снегу і пасля дажджоў па дну яраў працякаюць часовыя вадасцёкі. Сцёк Інгульца ўрэгуляваны Карачуноўскім вадасховішчам, сцёк Саксагані — Кресіўскім, Дзяржынскім і Макартоўскім вадасховішчамі. Абсалютныя адзнакі паверхні вадаёмаў вагаюцца ад 30 да 160 м. Пераважныя адзнакі паверхні складаюць 50-100 м абс., Мінімальныя — характэрныя для пойменных участкаў рачных далін і складаюць 30-45 м абс.

Даліна Інгульца ў межах горада пераважна V-вобразная, схілы далін вышынёй 25-35 м крутыя. Рэчышча звілістае, але неразветвленнае, шырынёй 40-60 м, глыбінёй на перакатах 0,2-0,6 м, на плёс — да 5,0 м. Хуткасць плыні ракі на плёс нязначная. У зімовы перыяд замярзае. Сярэднія даты пачатку ледостава да глабальнага пацяплення клімату ў апошнія 20 гадоў прыпадалі на 7-12 снежня, лік дзён з лядовымі з’явамі 110—115. Таўшчыня лёду дасягала 20-35 см. Скресала рака 14-16 сакавіка. Цяпер з-за цёплай зімы ледастаў на рацэ няўстойлівы, маламагутны.

Даліна ракі Саксагань ў межах горада пераважна трапецаідальная, пойма адкрытая, лугавая сухая. Мае 28 прытокаў. Рака адносіцца да катэгорыі малых рэк. Пераважная шырыня поймы 100—200 м. У перыяд вясновай паводкі пойма падпальваецца на глыбіню 1,0-1,5 м. Рэчышча ракі неразгаліноўваецца, пераважная шырыня яго 20-40 м. Хуткасць плыні нязначная. Натуральны рэжым ракі моцна зменены рэгулююць уплывам плацін, скідам шахтавых і прамысловых вод, а таксама плотам вады на тэхнічныя патрэбы. На ўчастку «шахта „Саксагань“ — Чорнагорка» рака перакладзеная ў падземны калектар. Сучаснае вусце ракі размешчана ў раёне пасёлка Чорнагоркі — ніжэй на 1,5 км ад прыроднага вусця ў раёне парку Мершаўцава. У горад падведзены Канал Дняпро — Інгулец і Канал Дняпро — Крывы Рог.

Агульны кірунак сцёку падземных вод Крыварож’я — на поўдзень — у бок прычарнаморскай тэктанічнай западзіны, а таксама ў мясцовы базісу эрозіі — рачных далін, яраў, таму месцамі ўзнікаюць крыніцы (натуральны выхад падземнай вады на зямную паверхню, напрыклад у раёне скал МОПР , у яра Гандыбіна, на беразе Крэсіўскага вадасховішча ў парку і інш.) і Мокрыны (месца ўцечкі падземных вод на дзённую паверхню ў выглядзе моцна змочанага глебы).

Клімат

Клімат — умерана-кантынентальны, характарызуецца гарачым засушлівым летам і ўмерана мяккай з частымі адлігамі зімой.

Вялікая частка ападкаў выпадае падчас цёплай паловы года (красавік-кастрычнік) — 268 мм. Сутачны максімум ападкаў (90 мм) назіраўся ў чэрвені 1913 года. На працягу года сумарная працягласць выпадзення ападкаў 730 гадзін. За апошнія 60 гадоў засушлівымі з’яўляюцца кожныя 3-4 гады на адно дзесяцігоддзе. Моцныя засухі на Крыварожжы бываюць раз у 5-10 гадоў. Ліўневыя дажджы суправаджаюцца навальніцамі і градам. Часцей за ўсё навальніцы здараюцца ў перыяд з мая па жнівень[17].

Колькасць дзён са снежным покрывам — 69. Устойлівага снежнага покрыва амаль не бывае, 52 % зім з’яўляецца бясснежныя і малоснежныя. Сярэдняя вышыня снегу складае 10 см, максімальная — 30 см. Узімку на рэках можна назіраць зімовыя паводкі. Іх ўзнікненне звязваецца з моцнымі адлігамі — раставаннем снежнага покрыва і дажджамі. На працягу зімы частым з’явай з’яўляецца галалёд[18].

Пераважаюць паўночныя і ўсходнія вятры. Радзей іншых назіраецца паўднёвы вецер. Улетку найбольш часта паўтараюцца паўночныя і паўночна-заходнія вятры, у іншыя сезоны года — паўночна-ўсходнія, паўночныя і ўсходнія вятры. Штылі здараюцца ў пачатку восені і летам [18][19].

Над тэрыторыяй горада сфармаваўся своеасаблівы мікраклімат «выспы цяпла». У горадзе цяплей на 1,8 °C. Асабліва гэта заўважна ў халодны перыяд года. Таксама больш ападкаў, туманаў, часта з нізкіх аблокаў і пыле-газавых выкідаў прадпрыемстваў і аўтамабіляў зімой утвараюцца змаглі, зніжаныя дозы сонечнай радыяцыі.

Экалогія

У Крывым Рогу налічваецца каля 5000 крыніц забруджвання атмасфернага паветра.

Асноўныя прадпрыемствы-забруджвальнікі атмасфернага паветра, тыс.тон[20]:

• «АрселорМіттал Кривий Ріг» — 219,1;
• «Паўднёвы ГАК» — 36,3;
• «Паўночны ГАК» — 11,08;
• «Цэнтральны ГАК» — 2,2;
• «ХайдельбергЦемент Україна» — 1,5;
• «Інгулецкі ГАК» — 1,3.

У 2011 годзе «АрселорМіттал Кривий Ріг» уваходзіў у дзесяці аб’ектаў, якія з’яўляюцца найбольшымі забруджвальнікамі навакольнага прыроднага асяроддзя ва Украіне.

Міжведамасная камісія па ўсталяванні рэжымаў працы дняпроўскіх вадасховішчаў прыняла новы Рэгламент экалагічнага аздараўлення ракі Інгулец з прадаўжэннем тэрміну прамывання з сярэдзіны мая да сярэдзіны жніўня[20].

Паводле рэйтынгу часопіса «Карэспандэнт», складзеным у 2010 годзе на аснове дадзеных Дзяржкамстата Украіны па ступені таго, як шмат небяспечных рэчываў выкідваюць у атмасферу прадпрыемствы і транспарт гарадоў Украіны, Крывы Рог прызнаны самым брудным горадам Украіны. На кожнага жыхара Крывога Рога даводзіцца 634 кг шкодных рэчываў, выкінутых у атмасферу. Па гэтым паказчыку Крывы Рог апярэдзіў Марыупаль і Бурштын, якія занялі адпаведна другое і трэцяе месцы ў рэйтынгу[21].

Культура

Адукацыя і навука

• Крыварожскі нацыянальны ўніверсітэт
• Крыварожскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт
• Данецкі нацыянальны ўніверсітэт эканомікі і гандлю імя Міхаіла Туган-Бараноўскага (з 2014 года)

Эканоміка

Прамысловасць

Горад з’яўляецца буйным прамысловым цэнтрам, цэнтрам распрацоўкі Крыварожскага жалезаруднага басейна (Крыўбас).

Галіны:

• Машынабудаванне:
  • Крыварожскі завод горнага абсталявання;
• Харчовая прамысловасць;
• Хімічная прамысловасць;
• дрэваапрацоўчая прамысловасць:
  • Крыварожскі шпаланасычэнны комплекс Архівавана 31 снежня 2018.
• Горна-абагачальная прамысловасць
• Руднікі
• Шахты
• Чорная металургія:

У 2010 годзе прадпрыемствамі горада выпрацавана прамысловай прадукцыі на суму 61 млрд грн.

Транспарт

Крывы Рог — вялікі транспартны вузел Днепрапятроўскай вобласці. Праз горад праходзяць аўтамабільныя дарогі Н11, Н23, Т0418, Т0434. Чыгуначны вакзал Крывы Рог-Галоўны з’яўляецца цэнтральнай станцыяй Крыварожскай дырэкцыі чыгуначных перавозак. Праз станцыю праходзяць чатыры чыгуначныя лініі Прыдняпроўскай чыгункі, курсуе цягнік «Крыварожжа».

У пачатку ХХ стагоддзя ў горадзе актыўна развівалася трамвайная сетка, з 1986 года дзейнічае хуткасны трамвай[22]. Па сутнасці, гэтая транспартная сістэма з’яўляецца метрапалітэнам палегчанага тыпу. Працягласць 18 кіламетраў, у тым ліку падземныя ўчасткі — 7 кіламетраў. Маецца 11 дзеючых станцый і адна бяздзейная, у тым ліку 4 падземных на трох лініях. Ён з’яўляецца працягам аб’яднанай трамвайнай сеткай горада. Таксама ў горадзе маюцца развітыя сеткі маршрутных таксі і тралейбуснага руху.

• Транспарт у 1930-я гады (аўтобус № 2 і «пролётка»)
• Крыварожскі метратрам
• Электрацягнік на станцыі Крывы Рог-Галоўны
• Крыварожскі тралейбус
• Крыварожскі трамвай

Вядомыя асобы

• Нэлі Багуслаўская (1935 — 2018) — беларуская эстрадная спявачка (сапрана)
• Валянцін Фёдаравіч Голубеў, беларускі гісторык
• Васіль Іосіфавіч Герашчанка (1912—1990) — беларускі архітэктар.

Зноскі

Зноскі

1. ↑ Дадзеныя прыведзены па Статыстычным зборнікам «Колькасць насельніцтва Украіны на 1 студзеня 2015»
2. 1 2 Історична хроніка подій 1919-1921 (нявызн.) (недаступная спасылка). Афіцыйны сайт горада Крывога Рога і Крыварожскага гарадскога Выканаўчага камітэта. Архівавана з першакрыніцы 28 мая 2015. Праверана 28 мая 2015.
3. ↑ Наша гісторыя(нявызн.) . ukraine.arcelormittal.com. Архівавана з першакрыніцы 28 мая 2015. Праверана 28 мая 2015.
4. ↑ Іван-Жадан Рог. ВО «За мясцову Украіну!». Архівавана 16 верасня 2016.
5. ↑ Oxford Dictionaries. «Kryvyi Rih Архівавана 24 верасня 2015.». Oxford University Press, 2013. Accessed 27 August 2013.
6. ↑ Архівавана 1 чэрвеня 2016. Галоўнае ўпраўленне нацыянальнай паліцыі ў Днепрапятроўскай вобласці (укр.)  Архівавана 1 чэрвеня 2016.
7. ↑ Рашэнне (Х сесія V склікання) (нявызн.). Афіцыйны сайт горада Крывога Рога і Крыварожскага гарадскога Выканаўчага камітэта. Архівавана з першакрыніцы 29 мая 2015. Праверана 29 мая 2015.
8. 1 2 Выканкам Крыварожскага гарадскога савета. Брэнд горада Крывы Рог (нявызн.) (недаступная спасылка). Выканкам Крыварожскага гарадскога савета. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2015. Праверана 24 мая 2015.
9. ↑ Герб (нявызн.). Афіцыйны сайт горада Крывога Рога і Крыварожскага гарадскога Выканаўчага камітэта. Архівавана з першакрыніцы 29 мая 2015. Праверана 29 мая 2015.
10. ↑ Савичев Н. П. Символы трудовой и ратной доблести. — Киев: Радянська школа, 1987. — 233 с.
11. ↑ Гімн (нявызн.) (недаступная спасылка). Офіційний сайт міста Кривого Рогу та Криворізького міського Виконавчого комітету. Архівавана з першакрыніцы 29 мая 2015. Праверана 29 травня 2015.
12. ↑ Чырвоны Гарняк № 38 (21561) ад 28 мая 2015 (старонка 1).
13. ↑ http://rian.com.ua/society/20150509/367302219.html Крывы Рог на досвітку пачаў першым ва Украіне святкаваць Дзень Перамогі РІА Навіны Украіна  (недаступная спасылка). «РІА Навіны» Украіна. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2015. Праверана 29 мая 2015.
14. ↑ У Крывым Рогу ўсталююць помнік святарам пакутнікам Ануфрыю і Парфірыю (нявызн.). Інфармацыйнае агенцтва «Днепр». Архівавана з першакрыніцы 29 мая 2015. Праверана 29 мая 2015.
15. ↑ 19.12.2014 г. Крывы Рог. Праваслаўныя крываражане малітоўна ўшанавалі памяць нябеснага апекуна горада. (нявызн.). Афіцыйны сайт Крыварожскай дыяцэзіі. Архівавана з першакрыніцы 29 мая 2015. Праверана 29 мая 2015.
16. ↑ У Крывым Рогу ўсталююць помнік святарам пакутнікам Ануфрыю і Парфірыю (нявызн.). Уніан. Рэлігіі. Архівавана з першакрыніцы 29 мая 2015. Праверана 29 мая 2015.
17. ↑ Казакоў В. Л., Паранько І. С., Сметана М. Г., Шыпунова В. О., Коцюруба В. В., Калінічэнка О. О. Натуральная геаграфія Крыўбас. — Крывы Ріог: Выдавецкі дом, 2005. — 151с.
18. 1 2 Профіль г. Крывы Рог: дэмаграфія, эканоміка, бюджэт. (нявызн.) (недаступная спасылка). Праект РЕОП (24 мая 2015). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2015. Праверана 24 мая 2015.
19. ↑ Уладзімір Леанідавіч. Геаграфічнае размяшчэнне (нявызн.) (недаступная спасылка). Выканкам Крыварожскага гарадскога савета (24 мая 2015). Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2015. Праверана 24 мая 2015.
20. 1 2 Экалагічная сітуацыя ў горадзе Крывы Рог (нявызн.) (недаступная спасылка). Афіцыйны сайт горада Крывога Рога і Крыварожскага гарадскога Выканаўчага камітэта. Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2015. Праверана 15 студзень 2012.
21. ↑ «Крывы Рог прызналі самым брудным горадам Украіны» (нявызн.). ТСН. Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2015. Праверана 19 чэрвень 2010.
22. ↑ Старонка аб метратрамвае на сайце «Свет метро».