Мекка

Ме́ка ці Ме́кка (араб. مكة‎‎, мянушка: Umm Al Qura — «Маці ўсіх вёсак») — адзін з самых вялікіх гарадоў Саудаўскай Аравіі, святы горад іслама. Знаходзіцца ў падножжа горнага масіва Джабар аль-Карнайт у вузкай даліне Абрахама, у 100 км ад Чырвонага мора. Насельніцтва налічвае каля 1,7 млн чалавек.

Мекка з’яўляецца цэнтрам ісламу, і самым святым горадам для мусульман, уваход у горад прадстаўнікам іншых рэлігій забаронены. Згодна з уяўленнямі мусульман у Мецы нарадзіўся прарок Магамет (у 571 годзе), а таксама месца атрымання мекскіх сур Карана. Пасля вяртання прарока Магамета з Медзіны ў Мекку ў 630 годзе горад з’яўляецца мэтай паломніцтва ўсіх мусульман. Пасля ўсталявання ў горадзе ўлады дынастыі Аліядаў у 960 годзе, яны атрымалі тытул шарыфаў. Шарыфы Меккі захоўвалі незалежнасць ад халіфата, якую змаглі захаваць нават пасля далучэння Меккі ў склад Асманскай імперыі ў 1517 годзе. З 1924 года Мекка належыць Саудаўскай Аравіі.

Самым вядомым месцам горада з’яўляецца квадратны будынак назначаны прарокам Магаметам — Кааба. Вакол яго пабудаваная мячэць Аль-Харам, у якім адначасова могуць памясціцца 300 тыс. вернікаў. Гэта самае святое месца для мусульман. У паўднёва-ўсходнім вугле Каабы знаходзіцца чорны камень (al-hadżar al-aswad), які з’яўляецца мэтай хаджа — паломніцтва мільёнаў мусульман. Чорны камень — гэта метэарыт, які, як мяркуюць мусульмане, даслаў ім Алах. Упершыню горад узгадваецца як Макараба, які, да з’яўлення ісламу меў значную ролю ў гандлі паміж краінамі Блізкага Усходу і Міжземнамор’ем, з’яўляўся рэлігійным цэнтам паганскіх плямёнаў Аравійскага паўвострава.

Арбітры беларускага правапісу падаюць назву горада з дзвюма К[1][2] і з адной[3][4]

Гісторыя

Ранні перыяд

Ісламская традыцыя адносіць заснаванне Меккі да часоў нашчадкаў Ізмаіла. Пталамей, магчыма, назваў горад «Макараба», аднак гэта атасаямленне з’яўляецца спрэчным[5]. Археалогіі не выявілі ніякіх надпісаў альбо згадак пра Мекку гэтага часу, хоць іншыя гарады і царствы ў гэтым рэгіёне былі добра задакументаваны ў гістарычных запісах. Прыкладна ў V стагоддзі нашай эры, Кааба была месцам пакланення бажаствам паганскіх плямёнаў Аравіі. Найбольш важным паганскім бажаством Меккі быў Хубал, месцам да ўздання пашан якому была Кааба[6][7]. Ён заставаўся ў пашане да VII стагоддзя нашай эры.

У V стагоддзі, курайшыты ўзялі пад свой кантроль Мекку і сталі кваліфікаванымі купцамі і гандлярамі. У VII стагоддзі яны далучыліся да прыбытковага гандлю спецыямі, а таксама, стваралі новыя гандлёвыя маршруты, каб адвесці шляхі ў бок ад месцаў бітваў і небяспечных марскіх маршрутаў у больш бяспечныя сухапутныя маршруты. У гэтыя часы Візантыйская імперыя амаль страціла кантроль над Чырвоным морам і ў гэтым рэгіёне квітнела пірацтва. Іншы маршрут, які пралягаў праз Персідскі заліў праз рэкі Тыгр і Еўфрат, таксама быў пад пагрозай з боку імперыі Сасанідаў, а таксама быў небяспечны з-за рымска-персідскіх войнаў. Вядомасць Меккі як гандлёвага цэнтра ўсё ж перасягнула гарады Петра і Пальміра[8][9]. Сасаніды, аднак, не заўсёды ўяўлялі пагрозу для Меккі, бо ў 575 годзе н.э. яны абаранілі арабскі горад ад нашэсця Каралеўства Аксум, на чале з яго хрысціянскім лідарам Абрахамам. Плямёны Паўднёвай Аравіі запыталіся на дапамогу ў персідскага цара Хасрова I, які адгукнуўся і з’яўвіўся ў Аравіі разам з войскам і флотам. Гэтае ўмяшанне прадухіліла распаўсюджванне хрысціянства ў Аравію, дзе ў Мецы таго часу жыў шасцігадовы хлопчык з племя курайшытаў і які ў будучыні стаў прарокам Магаметам[10].

Да сярэдзіны VI стагоддзя існавалі тры асноўныя паселішчы ў Паўночнай Аравіі, якія размяшчаліся ўздоўж паўднёва-заходняга ўзбярэжжа ля Чырвонага мора, у той час як на ўсходзе ляжала вялікая пустэля. Гэты раён, вядомы як Хіджаз, маў тры населеныя пункты, якія паўсталі вакол аазісаў, дзе вада была даступна да выкарыстання. У цэнтры Хіджазу размяшчаўся горад Ясрыб, які пазней быў перайменаваны ў Медыну, што ў перакладзе з арабскай мовы азначае горад прарока. У 400 км на поўдзень ад Ясрыба размяшчаўся горны горад Таіф, на паўночны захад ад якога размяшчалася Мекка. Нягледзячы на тое, што тэрыторыя вакол Меккі была цалкам бясплоднай, ён быў самым багатым з трох населеных пунктаў, дзякуючы вялікіх запасаў вады і вядомых калодзежаў Замзам Ну і прыбытковаму становішчу на скрыжаванні найважнейшых караванных шляхоў[11].

Суровыя ўмовы і рэльеф Аравійскага паўвострава азначалі амаль сталы стан канфлікту паміж мясцовымі плямёнамі, але адзін раз у год яны абвяшчалі перамір’е і сыходзіліся ў Мекку ў штогадовае паломніцтва. Да VII стагоддзя, гэтая паездка была заклікана паводле рэлігійных меркаванняў арабаў-паганцаў, каб аддаць належнае іх святыні і выпіць вады з Замзам Ну. Тым не менш, тут таксама кожны год праходзілі Мекканскія кірмашы. Гэтыя штогадовыя мерапрыемствы далі плямёнам пачуццё агульнай ідэнтычнасці і зрабілі Мекку важным месцам для паўвострава[12].

Караваны вярблюдаў, як кажуць, упершыню былі выкарыстаны прадзедам Магамета, сталі важнай часткай ажыўленай эканомікі Меккі. Паміж мекскімі купцамі і мясцовымі качавымі плямёнамі былі складзены дагаворы, паводле якіх гэтыя плямёны, дастаўлялі тавары, як скура, хатнія жывёлы і металы, якія здабываліся ў мясцовых гарах, у Мекку, адкуль потым везліся на караванах у гарады Сірыі і Іраку[13]. Таксама існуюць гістарычныя пацвержанні, што праз Мекку праходзілі тавары з іншых кантынентаў, як тавары з Афрыкі і Далёкага Усходу, якія праходзілі праз горад у Сірыю, у тым ліку спецыі, скуры, лекі, тканіны і рабы, у той час як у горад везліся грошы, зброя, крупы і віна, якія, у сваю чаргу, былі распаўсюджаны па ўсёй Аравіі. Мекканцы падпісвалі дагаворы з візантыйцамі і бедуінамі, дзе стварэння бяспечных праходаў для караванаў, даючы апошнім ваду і пашы для жывёлы. Мекка стала цэнтрам свабоднай канфедэрацыі арабскіх плямёнаў, у якую ўвайшлі нават племя Бану Тамім.

Магамет і заваёва Меккі

Магамет нарадзіўся ў Мецы ў 570 годзе, і, такім чынам іслам быў непарыўна звязаны з горадам з гэтага часу. Ён нарадзіўся ў нязначнай сям’і Хашымітаў, якая паходзіла з племя курайшытаў. Менавіта ў Мецы, у пячоры горы Хіра ў раёне Джэбель-аль-Нур, згодна з ісламскай традыцыяй, Магамет пачаў атрымліваць боскія адкрыцці праз арханёла Гаўрыіла ў 610 годзе, і пачаў прапаведаваць сваю форму аўраамічнага монатэізму супраць Мекканскага паганства. Вытрымаўшы пераслед з боку паганскіх плямёнаў на працягу 13 гадоў, Магамет эмігрыраваў у 622 годзе са сваімі спадарожнікамі ў Ясрыб, які пазней быў названы Медзінай. Канфлікт паміж курайшытамі і мусульман, аднак, працягваўся: двойчы мусульмане атрымалі перамогу ў бітве пры Бадры, у той час як бітва пры Ухудзе скончылася нявырашана. У цэлым, аднак, мекканскія намаганні, накіраваныя на знішчэнне ісламу, не былі ўдалымі і ў канчатковым рахунку апынуліся беспаспяховымі. Падчас бітвы ля рова ў 627 годзе аб’яднаныя войскі Аравіі не здолілі нанесці паражэнне сілам Магамета[14].

У 628 годзе Магамет і яго паслядоўнікі ішлі ў Мекку, спрабуючы ўвайсці ў горад для здзяйснення паломніцтва. Замест гэтага, аднак, яны былі заблакіраваны курайшытамі, пасля чаго і мусульмане, і мекканцы склалі дагавор, паводле якой курайшыты абяцалі спыніць барацьбу супраць мусульман, і паабяцалі, што мусульмане будуць дапушчаныя ў горад, каб здзяйсняць паломніцтва на наступны год. Праз два гады, курайшыты парушылі перамір’е, забіўшы групу мусульман і іх саюзнікаў. У адказ на гэта Магамет і 10 тысяч яго прыхільнікаў выйшлі да Меккі. Аднак, замест таго, каб працягваць барацьбу, жыхары Меккі здаліся Магамету, які абвясціў мір і дараваў жыхарам іх ўчынак. Аднак паганскія вобразы быў разбураныя Магаметам і яго паслядоўнікі ўзяліся за ісламізацыю горада. Магамет аб’явіў Мекку святым месцам ісламу, зрабіўшы яго цэнтрам паломніцтва мусульман і як адзін з пяці слупоў веры. Ён таксама заявіў, што немусульманам не будзе дазволена знаходзіцца ў горадзе, каб абараніць яго ад уплыву шматбожжа і падобных практык. Затым Магамет вярнуўся ў Медзіну, пасля прызначэння Акіба ібн Усаіда на пасаду губернатара горада.

Магамет памёр у 632 годзе, але з пачуццём яднання ісламскай нацыі. Іслам пачаў хуткае пашырэнне, і на працягу наступных некалькіх сотняў гадоў распасцёрся ад Паўночнай Афрыкі і ў Азіі да некаторых частках Еўропы. У той час як іслам працягваў пашырацца, Мекка пачалапрыцягваць пілігрымаў не толькі з Аравіі, але і з іншых месцаў мусульманскага свету і за яго межамі, бо кожны год шмат хто з вернікаў выконвалі хадж. Мекка таксама прыцягвала шмат навукоўцаў, а таксама набожных мусульман, якія жадалі жыць каля Каабы.

Сярэднявечча і Новы час

Мекка ніколі не была сталіцай якіх-небудзь ісламскіх дзяржаў, але мусульманскія кіраўнікі рабілі значны ўнёсак у яго ўтрыманне. У часы панавання Умара і Усмана ібн Афана ў XVII стагоддзі за праблем з частымі паводкамі ў горадзе халіфы заклікалі хрысціянскіх інжынераў, якія стварылі сістэму загародаў у нізінных кварталах і пабудавалі дамбы і насыпы для абароны вобласці вакол Каабы[8].

Пасля пераезду Магамета ў Медзіну палітычны цэнтр перамясціўся з Меккі, і гэта становішча яшчэ больш пагоршылася калі Алі, чацвёрты халіф, перамясціў сталіцу ў Куфу. Пасля стварэння Халіфату Абасідаў сталіца была перанесена ў Багдад, які размяшчаецца ў сучасным Іраку. Багдад заставаўся цэнтрам ісламскай імперыі амаль 500 гадоў. Мекка ізноў увайшла ў ісламскую палітычную гісторыю, калі горад кантраліраваўся Абдам Алах ібн аль-Зубайрам, які стаяў у апазіцыі да амеядскіх халіфаў, і зноў, калі халіф Язід I аблажыў горад у 683 годзе[15]. На працягу некаторага часу пасля гэтых падзей горад не гуляў значнай палітычнай ролі, бо мясцовыя ўлады даволі добра ставіліся да хашыміцкіх шарыфаў.

У 930 годзе Мекка была атакавана і разрабавана карматамі, ісмаілітамі на чале з Абу-Тахірам аль-Джанабі, якія дзейнічалі ў цэнтральнай і ўсходняй Аравіі[16]. У 1349 годзе эпідэмія чорнай смерці распачалася ў Мецы[17]. У 1517 годзе шарыф Магамет бен Баракат прызнаў вяршэнства асманскага султана, але захаваў вялікую ступень мясцовай аўтаноміі[18]. У 1803 годзе горад быў захоплены войскамі Першай Саудаўская дзяржавы[19], якая кантраліравала горад да 1813 года. Гэтая падзея была цяжкім ударам па прэстыжу Асманскай імперыі, якая панавала над святым горадам з 1517 года. Асманамі была пастаўлена задача вяртання Меккі назад пад кантроль Асманскай імперыі, што паспяхова было зроблена намеснікам Егіпта Магаметам Алі-пашой у 1813 годзе.

У 1818 годзе паслядоўнікі школы салафітаў зноў узялі кантроль над горадам, а праз нейкі час атрымалі паражэнне, але некаторыя члены з клана аль-Саудыдаў здолелі выратавацца і заснавалі пазней Другую Саудаўскую дзяржаву, якая існавала да 1891 года. Мекка рэгулярна пакутвала ад эпідэмій халеры[20]. 27 эпідэмій было зафіксавана падчас паломніцтва з 1831 па 1930 гады. Звыш за 20 тысяч пілігрымаў памерлі ад халеры ў хаджы 1907—1908 гадах[21].

Паўстанне шарыфа

Падчас Першай сусветнай вайны Асманская імперыя знаходзілася ў стане вайны з Вялікабрытаніяй і яе саюзнікамі, маючы на сваім баку Германію. Турцыя паспяхова адбіла напад на Стамбул падчас здзяйснення кампаніі Галіполі і на Багдад падчас аблогі эль-Кута. Аднак брытанскі агент Томас Эдуард Лоўрэнс увайшоў у змову з асманскім губернатарам Саідам Хусейнам бін Алі шарыфам Меккі. Хусейн ібн Алі падняў паўстанне супраць Асманскай імперыі і захапіў горад пасля бітвы за Мекку ў 1916 годзе. Паўстанне шарыфа апынуўся паваротным пунктам вайны на Усходнім фронце. Шарыф Хусейн абвясціў новую дзяржаву, Каралеўства Хіджаз, і абвясціў Мекку ў якасці сталіцы новага царства.

У складзе Саудаўскай Аравіі

Пасля бітвы за Мекку ў 1924 годзе шарыф гораду быў скінуты сям’ёй Саудыдаў, і Мекка была ўключана ў склад Саудаўскай Аравіі[22]. У адпаведнасці з законамі новай краіны вялікая частка гістарычнага горада была разбурана ў выніку будаўнічых праграм.

20 лістапада 1979 года две сотні ўзброеных ісламісцкіх дысідэнтаў на чале з саудаўскім прапаведнікам Джугайманам аль-Атэйбі захапілі мячэць. Яны сцвярджалі, што саудаўская каралеўская сям’я ўжо не ўяўляе сабой чысты іслам, і што Масджыд аль-Харам і Кааба, павінны быць кіраванымі тымі, хто прытрымліваецца сапраўднай веры. Паўстанцы захапілі некалькі дзесяткаў тысяч паломнікаў у якасці закладнікаў і забарыкадаваліся ў мячэці. Аблога доўжылася два тыдні і ў выніку аперацыі спецназа загінула некалькі сотняў чалавек і быў зроблены значны ўрон для збудавання. Пакістанскія сілы праводзілі фінальны штурм, аднак выбарам зброі, лагістыкай і планіраваннем аперацыі займаліся элітныя французскія падраздзяленні[23].

Геаграфія

Мекка знаходзіцца на вышыні 280 м над узроўнем мора і прыблізна ў 80 км ад унутранага Чырвонага мора. Цэнтральная Мекка размяшчаецца ў калідоры паміж гор, які часцяком называюць «дуплом Меккі». Вобласць змяшчае даліну эль-Танем, даліна Бака і даліну Абкар. Гэтая горная структура размяшчэння вызначыла напрамак сучаснага пашырэння горада. Гарадскі цэнтр у раёне Масджыд аль-Харам мае вышыню меншую за астатнюю частку горада. Тэрыторыя вакол мячэці ўключае ў сябе стары горад, і калісьці тут існавалі сотні дамоў, якія ў цяперашні час заменены шырокімі праспектамі і гарадскімі плошчамі. Традыцыйныя дамы пабудаваны з мясцовай горнай пароды. Агульная плошча Меккі на сённяшні дзень складае звыш за 1 200 км²[24].

Клімат

Мекка мае засушлівы клімат. У адрозненні ад іншых гарадоў Саудаўскай Аравіі ён захоўвае цёплую тэмпературу ў зімовы перыяд, якая вагаецца ад 20 °C апоўначы да 35 °C у другой палове дня. Летнія тэмпературы лічацца надзвычай гарачымі і складаюць 50 °C апоўдні, зніжаючыся да 30 °C у вячэрні час. Дождж звычайна назіраецца ў горадзе ў невялікіх колькасцях у перыяд з лістапада па студзень.

Зноскі

1. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугараджы.— Мн.: БелЭн, 2000.
2. ↑ М. Лобан, М. Суднік Арфаграфічны слоўнік. 1990
3. ↑ Руска-беларускі слоўнік у 3 т. Т. 2: Л-П. / НАН Беларусі, Інстытут мовазнаўства. — Мн.: БелЭн, 2002.
4. ↑ Граматычная база беларускай мовы / уклад. Ул. Кошчанка, А. Булойчык. — Электронныя тэкставыя даныя і праграма (350 Мб). — Мінск: Тэхналогія, 2021 ISBN 978-985-458-321-1
5. ↑ P. Crone, «Meccan Trade and the Rise of Islam», p134-135.
6. ↑ Hawting, G. R. (1980). «The Disappearance and Rediscovery of Zamzam and the „Well of the Ka’ba“». Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 43 (1): 44-54. JSTOR 616125. p. 44
7. ↑ «What life was like in the lands of the prophet: Islamic world», AD 570—1405. Time-Life Books. p. 20. ISBN 0-7835-5465-6
8. 1 2 «Makka — The pre-Islamic and early Islamic periods», Encyclopaedia of Islam
9. ↑ Ira Marvin Lapidus (2002). «History of Islamic Socieities». Cambridge University Press. pp. 14. ISBN 978-0-521-77933-3.
10. ↑ S. Wise Bauer (2010). «The history of the medieval world: from the conversion of Constantine to the First Crusade». W. W. Norton & Company. pp. 243. ISBN 978-0-393-05975-5.
11. ↑ «What life was like in the lands of the prophet: Islamic world», AD 570—1405. Time-Life Books. p. 32. ISBN 0-7835-5465-6.
12. ↑ Ira Marvin Lapidus (2002). «History of Islamic Socieities». Cambridge University Press. pp. 16-17. ISBN 978-0-521-77933-3.
13. ↑ «What life was like in the lands of the prophet: Islamic world», AD 570—1405. Time-Life Books. p. 17-18. ISBN 0-7835-5465-6.
14. ↑ Ira Marvin Lapidus (2002). «History of Islamic Socieities». Cambridge University Press. pp. 32. ISBN 978-0-521-77933-3.
15. ↑ Ummayads: The First Muslim Dynasty Архівавана 20 ліпеня 1997.. Princeton.edu
16. ↑ «Mecca». Infoplease.com.
17. ↑ «The Islamic World to 1600: The Mongol Invasions (The Black Death)» Архівавана 21 ліпеня 2009.. Ucalgary.ca.
18. ↑ «Mecca — LoveToKnow 1911». 1911encyclopedia.org.
19. ↑ «The Saud Family and Wahhabi Islam». Library of Congress Country Studies.
20. ↑ «Asiatic Cholera Pandemic of 1826-37». UCLA School of Public Health.
21. ↑ Cholera (pathology). Britannica Online Encyclopedia.
22. ↑ «Mecca» at Encarta.
23. ↑ «The Siege of Mecca» Архівавана 18 кастрычніка 2014.. Doubleday(US).
24. ↑ «Mecca Municipality». Holymakkah.gov.sa.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мекка
• Кааба — Мекка (руск.)
• Афіцыйны сайт гарадской адміністрацыі (ар.)
• Інфармацыйны рэсурс пра горад Архівавана 21 жніўня 2006. (англ.)