Слюдзянка

Слюдзя́нка (руск.: Слюдянка) — горад у Іркуцкай вобласці Расійскай Федэрацыі, адміністрацыйны цэнтр Слюдзянскага раёна. Размешчаны на заходнім ускрайку возера Байкал, за 110 км ад Іркуцка. Насельніцтва — 18,5 тыс. жыхароў (2010 год).

Буйны чыгуначны вузел на Транссібірскай магістралі, праз горад праходзіць федэральная аўтадарога М55. З горада пачынаецца Кругабайкальская чыгунка(руск.) бел.. Турыстычны цэнтр Іркуцкай вобласці. Паблізу горада вядзецца здабыча мармуру і цэментнай сыравіны. У мінулым Слюдзянка была вядомая здабычай слюды-флагапіту(руск.) бел. і лазурыту.

На месцы горада ў 1647 годзе быў створаны Култуцкі астрог, пасля перанесены на месца, дзе зараз знаходзіцца пасёлак Култук. Пасля гэтага, толькі ў 1802 годзе на гэтым месцы з’явілася паселішча Слюдзянскае зімоўе на Кругабайкальскім тракце. У 1899 годзе быў заснаваны чыгуначны пасёлак Слюдзянка, які атрымаў статус рабочага пасёлка ў 1928 годзе, статус горада — у 1936 годзе.

Тапаніміка

Назва Слюдзянка — рускага паходжання. У аснове назвы апелятыў(руск.) бел. «слюда» — мінерал, які на працягу 350 гадоў здабываюць у ваколіцах паселішча[2]. Слюдзянка не мяняла назвы, быўшы астрогам, зімоўем, пасёлкам і горадам. Рака, якая працякае ў межах горада і ў сярэднім цячэнні якой былі адкрыты радовішчы слюды, таксама называецца Слюдзянка(руск.) бел..

Гісторыя

Найстаражытная гісторыя

Асноўны артыкул: Шаманскі мыс Першыя людзі на тэрыторыі Слюдзянкі з’явіліся ў энеалітычную эпоху. Аб гэтым можна меркаваць па знойдзеных у 1962 годзе пахаваннях старажытнага чалавека на Шаманскім мысе(руск.) бел.. Гэтыя пахаванні былі аднесены археолагамі да кітойскай эпохі энеаліту[3]. У пячорах на шаманскім мысе знойдзеныя малюнкі і наскальны жывапіс старажытных людзей, аднак пасля ўздыму ўзроўня Байкала ў сувязі з пачаткам эксплуатацыі Іркуцкай ГЭС яны апынуліся пад вадой[3].

Тэрыторыя Слюдзянкі да прыходу рускіх

Аб гэтым этапе гісторыі Слюдзянкі вядома няшмат. Гісторыкі мяркуюць[4], што ў I стагоддзі да н.э. на тэрыторыі Паўднёвага Прыбайкалля жылі гуны. Затым іх змянілі курыканы(руск.) бел., народ цюркскага паходжання. На думку гісторыкаў, яны з’яўляюцца прабацькамі якутаў. Па знойдзеных пахаваннях курыкан можна меркаваць аб тым, што яны былі жывёлагадоўцамі, умелі плавіць жалеза, былі багатыя адносна плямёнаў, якія іх атачалі, і валодалі развітым мастацтвам[5]. У XI стагоддзі іх выцеснілі мангольскія плямёны, у ліку якіх былі бураты. Яны засялілі паўднёвае, паўднёва-ўсходняе, ўсходняе і паўднёва-заходняе ўзбярэжжа Байкала, у тым ліку і тэрыторыю Слюдзянкі. Акрамя бурат, на тэрыторыі Паўднёвага Прыбайкалля жылі эвенкі. Да прыходу рускіх на месцы Слюдзянкі знаходзілася іх стойбішча. Як адзначыў дзекабрыст Мікалай Іванавіч Лорэр, да часу яго прыбыцця ў 1813 годзе Култук, бліжэйшы да тэрыторыі Слюдзянкі населены пункт, усё яшчэ ўяўляў сабой вёску, якую насялялі пераважна эвенкі[6].

Слюдзянка з 1647 па 1890-я гг.

У пачатку каланізацыі Сібіры слюда была адным з самых каштоўных тавараў для землепраходцаў, акрамя пушніны(руск.) бел. і солі. Казакі, якія прыбылі на паўднёвы Байкал, заняліся пошукамі менавіта гэтага мінерала і знайшлі яго ў сярэднім цячэнні адной з невялікіх горных рэк, названай пасля Слюдзянкай. У вусце суседняй з ёй ракі знаходзілася эвенкійскае стойбішча. На яго месцы было вырашана арганізаваць невялікі астрог(руск.) бел. для таго, каб здабываць слюду і ахоўваць рудазнаўцаў і здабытчыкаў ад эвенкаў. Яго заснавальнікам стаў землепраходзец Іван Пахабаў(руск.) бел., енісейскі казак, баярскі сын. Аб стварэнні астрога было даложана цару Аляксею Міхайлавічу. На гэтым месцы астрог праіснаваў нядоўга і быў праз некалькі гадоў перанесены рускімі на месца, дзе цяпер стаіць Култук[7], аднак рака(руск.) бел., у вусце якой стаяў астрог, была названая імем яго заснавальніка.

Пасля пераносу астрожка ніякіх населеных пунктаў на тэрыторыі Слюдзянкі не было аж да 1802 года. У 1766 і 1780-х гг. на тэрыторыі Слюдзянкі пабываў падарожнік Эрык Лаксман. Ён зацікавіўся мінераламі ў яе наваколлях і адкрыў радовішча нефрыту, ляпіс-лазуры і нанова адкрыў радовішча слюды, да таго часу забытыя і не асвойваемыя[8].

Пасля з’яўлення ўказу Паўла I «Аб насельніцтве Сібірскага края…»[7] перасяленцы з цэнтральных губерняў Расійскай імперыі ў 1802 годзе паставілі на месцы сучаснай Слюдзянкі Слюдзянскае зімоўе і адрадзілі здабычу слюды[9]. Наступным важным для развіцця Паўднёвага Прыбайкалля крокам паслужыла рашэнне будаваць колавую дарогу ад Іркуцка да Кяхты. Пры Слюдзянскім зімоўі была арганізавана паштовая станцыя. У 50-х гг. XIX стагоддзя Мураўёва-Амурскага(руск.) бел. была ўхваленая ідэя будаўніцтва Кругабайкальскага тракту ўздоўж берага Байкала. Да таго часу Кяхта пачала страчваць сваё былое значэнне. Яе канкурэнтам станавіўся Верхнеўдзінск, і было вырашана правесці дарогу па самым беразе Байкала, спачатку да Пасольскага(руск.) бел., а затым да Верхнеўдзінска. Будаўніцтва вялося намаганнямі ссыльных палякаў, якія паднялі паўстанне(руск.) бел. ў 1866 годзе. Колавае і паштовае паведамленне па дарозе было адкрыта ў 1864 годзе[10].

Слюдзянка з 1890-х гг. да 1917 года

У 1899 годзе з земляў, якія належалі Култукскаму сельскаму сходу, была выдзелена зямля для будаўніцтва чыгуначнага пасёлка. Так быў заснаваны пасёлак Слюдзянка[6]. У ім размяшчаліся Першы і Другі ўчасткі Упраўлення будаўніцтвам Кругабайкальскай чыгункі. Існуюць розныя версіі аб тым, чаму спатрэбілася стварыць чыгуначны вузел Слюдзянка, а не зрабіць яго ў найбуйнейшым тады населеным пункце поўдня Байкала Култуку. Ёсць здагадка аб тым, што будаўніцтва Слюдзянкі было асабістым пажаданнем тагачаснага міністра шляхоў зносін Хілкова. Па іншай версіі, сельскі сход Култука адмовіўся вылучаць зямлю на сваёй тэрыторыі пад чыгуначную станцыю, бо ў гэтым выпадку і без таго невялікія прыдатныя для сельскай гаспадаркі землі былі б заняты станцыяй і паравозным дэпо[11]. Кругабайкальская чыгунка была стратэгічна важным і ў той жа час вельмі дарагім звяном Транссіба. Паравознае дэпо, а таксама сусветна вядомы Слюдзянcкі вакзал з белага мармуру былі здадзены ў 1904 годзе, а ў 1905 годзе быў адкрыты рух цягнікоў[12]. У 1912 годзе вылучалася ініцыятыва пераўтварыць пасёлак у

Да 1916 года ў Слюдянцы пражывала 5109 чалавек, дзейнічалі царква, 6 школ, 4 заезных двары, карчма і каля 60 крамаў[6].

Рэвалюцыйныя падзеі

У пачатку XX стагоддзя ў Слюдзянцы пачалі развівацца рэвалюцыйныя арганізацыі. У 1903—1904 гг. у горадзе з’явілася сацыял-дэмакратычная група[13]. З пачаткам рэвалюцыйнага руху 1905 года ў Іркуцку па ўсёй чыгунцы пачынаюцца хваляванні. У снежні 1905 года ў Слюдзянцы ствараецца Савет дэпутатаў рабочых і служачых чыгункі. Для падтрымкі паўстанцаў у Іркуцку бальшавікі на чале з І. В. Бабушкіным захапілі эшалон са зброяй у Чыце, але на станцыі Слюдзянка(руск.) бел. Бабушкін быў схоплены карнай экспедыцыяй, вывезены ў Мысоўск і пакараны там са сваімі таварышамі. У памяць аб гэтай падзеі на франтоне слюдзянскага вакзалу была ўсталяваная памятная дошка. У Слюдзянцы вёў агітацыйную працу вядомы рэвалюцыйны дзеяч Сяргей Кіраў. Кастрычніцкая Рэвалюцыя 1917 прайшла ў Слюдзянцы ў выглядзе стыхійных стачак. Савецкая ўлада ўсталявалася практычна ў першыя дні пасля рэвалюцыі. Да ліпеня 1918 да Слюдзянкі падышлі часткі паўсталага чэхаславацкага корпуса Гайды, і Слюдзянскі рэўкам абвясціў аб увядзенні ваеннага становішча. 17 ліпеня ў Слюдзянку прыехаў цягнік камандуючага Цэнтрасібір’ю(руск.) бел., а 19 ліпеня пачаліся ваенныя сутыкненні. Белагвардзейцы сустрэлі адчайны супраціў атрада слюдзянскіх чырвонагвардзейцаў, атрадаў Нестара Каландарышвілі(руск.) бел. і ледакола «Ангара»(руск.) бел., які спецыяльна прыгналі на дапамогу чырвонаармейцам, аднак 23 ліпеня горад быў пакінуты сіламі бальшавікоў[14]. Фронт адкаціўся да Верхнеўдзінску. Нягледзячы на поспех у генеральнай бітве пад Пасольскам, у Слюдзянцы ўсталявалася калчакоўская дыктатура. Адразу ж было арганізавана бальшавіцкае падполле. Яно прымала актыўны ўдзел у справах сваёй партыі. Імі было выратавана 27 слюдзянскіх чырвонагвардзейцаў, якія хаваліся ў навакольных лясах, былі праведзены дыверсіі на суднаверфі ў Ліственічным(руск.) бел.. 8 студзеня 1920 года было вырашана арганізаваць збройны чын супраць калчакаўцаў, якія ўжо цярпелі крах. Слюдзянскія бальшавікі на чале з Георгіем Ржанавым выйшлі з лесу і ўступілі ў бой[15]. У Слюдзянцы была канчаткова ўстаноўлена Савецкая ўлада.

Савецкія гады

Слюдзянка да Вялікай Айчыннай вайны

Адразу ж пасля ўсталявання Савецкай улады паміж Култукам і Слюдзянкай паўсталі спрэчкі з нагоды валаснога кіравання. У выніку да 1930 года кіраванне валасным камітэтам ажыццяўлялася з Култука, што выклікала незадаволенасць слюдзянскага пасялковага камітэта[14]. У 1930 годзе быў утвораны Слюдзянскі раён, і яго цэнтрам было вырашана зрабіць Слюдзянку. У 1928 годзе Слюдзянцы быў нададзены статус рабочага пасёлка, а ў 1936 годзе — статус горада[14].

Абвастрылася класавая барацьба. Адразу ж пасля Грамадзянскай вайны ў Слюдзянцы пачалася канфіскацыя маёмасці ў заможных слаёў насельніцтва[14]. Таксама, на падставе захоўвання зброі, была зачынена Слюдзянская Мікольская царква(руск.) бел.. Яе пераўтварылі ў клуб імя 1 Мая.

Прамысловасць Слюдзянкі ў той перыяд была прадстаўлена прадпрыемствамі чыгункі, галоўным чынам паравозным дэпо, цагельным заводам і здабычай слюды (у 1927 годзе было адкрыта Слюдзянскае рудаўпраўленне(руск.) бел.). Таксама ў горадзе былі развіты мясцовыя промыслы — рыбная лоўля, збор ягад і кедравага арэха(руск.) бел.. У сувязі з недастатковым забеспячэннем рабочых і чыгуначнікаў прадуктамі харчавання дары лесу складалі значную частку рацыёну мясцовых жыхароў.

У Слюдзянцы на 1924 існавалі толькі адна школа і адзін клуб. Адзіным культурна-забаўляльным цэнтрам быў агіткультцягнік «Сіняя блуза», які ездзіў з канцэртамі для жыхароў чыгуначных пасёлкаў. У 1936 годзе з абласнога бюджэту былі выдзелены сродкі на будаўніцтва ў Слюдзянцы дзіцячага дома для беспрытульнікаў[14]. У 30-я гады ў Слюдзянцы пачаліся рэпрэсіі. У горадзе было рэпрэсавана каля 500 чалавек[16]. На гарах каля Слюдзянкі знаходзіліся лесанарыхтоўкі, на якіх працавалі сасланыя і рэпрэсаваныя.

Да 1939 годзе ў Слюдзянцы пражываў 12331 чалавек[17].

Слюдзянка падчас Вялікай Айчыннай вайны

У Вялікую Айчынную вайну з Слюдзянкі быў мабілізаваны 3461 чалавек.

Слюдзянка была ў гады вайны глыбокім тылам. Здабыча слюды і падтрыманне стабільнай працы чыгункі вяліся ўдарнай працай. «Усходне-Сібірская праўда(руск.) бел.» неаднаразова пісала аб працаўніках рабочага фронту, слюдзянцах — начальніку Слюдзянскага рудаўпраўлення Бярценеве[14], працаўніцы слюдфабрыкі Анастасіі Ступе[14], забойшчыках-стаханаўцах, машыністах, якія дамагаліся істотнай эканоміі вугалю за кошт догляду за машынамі[14], рыбаках рыбалоўчага калгасу «Байкал», якія атрымалі Усесаюзную прэмію за ўдарную працу[14], пра жанчын Слюдзянкі, якія праводзілі расчыстку шляхоў. У той жа час аказвалася і фінансавая дапамога арміі. Аднымі толькі паравознікамі дэпо было сабрана каля 23 тысяч рублёў[14]. У Слюдзянцы быў таксама адкрыты Слюдзянскі ваенны шпіталь. Галоўдоктарам стаў В. П. Снядкоў. Многія байцы тут вылечыліся і вярнуліся ў строй. Мясцовыя прадпрыемствы і піянерская арганізацыя бралі над імі шэфства. У шпіталі чытаў лекцыі вядомы вучоны-байкалазнавец Глеб Верашчагін(руск.) бел.[17]. У верасні 1945 года пад Слюдзянкай здарылася чыгуначная катастрофа. Пайшоў пад адхон цягнік з байцамі, якія вярталіся з японскага фронту. Загінула 15 чалавек. Памяці іх і параненых, якія сканалі ў шпіталі, 22 чэрвеня 1989 года быў адкрыты Мемарыял у падзі Улунтуй[18].

Памяці слюдзянцаў, якія не вярнуліся з фронту, у горадзе быў створаны яшчэ адзін мемарыял — мемарыял у парку Перавал. Скульптурная кампазіцыя складаецца з помніка воіну-вызваліцелю і пліт з імёнамі загінуўшых. На адной з іх значацца імёны Герояў Савецкага Саюза І. У. Танканог(руск.) бел. і Р. Я. Бераснева(руск.) бел.[19]. Штогод каля мемарыяла праводзіцца мясцовы Парад Перамогі[20].

Слюдзянка пасля Вялікай Айчыннай вайны

Падчас вайны і ў пасляваенныя гады праводзілася геалагічнае вывучэнне тэрыторыі. Былі знойдзеныя ўзоры каля 200 мінералаў, разведаны новыя слюдзяныя жылы. Галоўнай падзеяй стала адкрыццё радовішча мармурызаванага вапняка. Магутнасць прадуктыўнага гарызонту дасягала тут 350 м, а працягласць каля 10 кіламетраў. Была разгледжана магчымасць яго выкарыстання ў якасці сыравіны для вытворчасці цэменту. Запасы сыравіны на той момант ацэньваліся ў 200 млн тон[21]. У 1955 годзе пачалося будаўніцтва найбуйнейшага на той момант у Іркуцкай вобласці кар’ера па здабычы будаўнічых матэрыялаў. Да 1957 яно завяршылася, і кар’ер Перавал, названы па імені радовішча, выдаў першыя тоны сыравіны. Разам з кар’ерам быў пабудаваны жылы масіў на 1500 чалавек, які складаецца з панэльных шматкватэрных дамоў[14].

Развівалася здабыча слюды. Яе выкарыстоўвалі ў розных галінах прамысловасці, у тым ліку ў радыётэхніцы(руск.) бел. і аэракасмічнай прамысловасці. Для перапрацоўкі слюды ў Слюдзянцы арганізавалі слюдзяную фабрыку. Здабыча ў пасляваенны час вялася поўным ходам. Працавала 9 руднікоў. Выпрацаваныя ходняхі(руск.) бел. былі кінутыя, пачалася здабыча шахтавым спосабам. У 1958 годзе адну з шахт затапіла. Былі праведзены беспрэцэдэнтныя інжынерныя пошукі для адводу вады. Была створана выпрацоўка даўжынёй 5 кіламетраў для адводу падземных вод у Байкал. Аднак здабыча слюды была нечакана спыненая ў 1973 годзе. Неабходна было забяспечыць збыт алданскай слюды-флагапіта, каб апраўдаць інвестыцыі ў гэты праект[21].

Пасля вайны Слюдзянка стала буйным чыгуначным вузлом. Было вырашана пабудаваць участак чыгункі Слюдзянка(руск.) бел. — Вялікі Луг(руск.) бел. — Іркуцк. Будаўніцтва было завершана да 1949 годзе. У гэтым жа годзе былі пабудаваныя станцыі Слюдзянка II(руск.) бел. і Рыбзавод(руск.) бел. (паблізу рыбакансервавага камбіната). Да 1960 года ўчастак Транссіба ад Марыінска да Слюдзянкі быў электрыфікаваны. У 1961 годзе паравознае дэпо горада пераўтварылі ў лакаматыўнае. У 1980 годзе дэпо было перададзена з Іркуцкага аддзялення УСЧ(руск.) бел. ва Улан-Удэнскае[22].

У 1975 годзе здабыча слюды была цалкам спыненая. Неабходна было перапрафіляваць рудаўпраўленне для захавання рабочых месцаў. Вырашана было здабываць будаўнічыя матэрыялы(руск.) бел.. Слюдзянскае рудаўпраўленне ўвайшло ў склад прамысловага аб’яднання «Расмармурграніт» Міністэрства прамысловасці будаўнічых матэрыялаў РСФСР і пачатак здабычу мармуру, гнейсу і гранадыярытаў(руск.) бел. на радовішчах «Бураўшчына» (у аднайменным пасёлку(руск.) бел.), «Дынамітны» і «Арляня». Пры здабычы былі арганізаваны каменяперапрацоўчы цэх і цэх мазаічных пліт. 30 % прадукцыі адпраўлялася на экспарт з вобласці, пераважна ў Маскву і іншыя гарады Савецкага Саюза, дзе вырабляліся працы па абліцоўванні станцый метрапалітэнаў. У 1985 годзе рудаўпраўленне выпусціла 45000 м² абліцавальных і 50 тысяч м² мазаічных пліт[23].

Сучасны перыяд

З пачатку 1990-х пачынаецца заняпад прамысловасці ў горадзе. У выніку прыватызацыі Слюдзянскае рудаўпраўленне ў 1993 годзе было пераўтворана ў АТ «Байкальскі мармур», а затым яно распалася на розныя АТ, такія як ААТ «Байкалпромкамень», ААТ «Байкальскі каменяперапрацоўчы завод», ААТ «Кар’ер Бураўшчына»[3]. У гэтым жа годзе Паўднёва-Байкальскі рыбакансервавы завод быў прыватызаваны і названы АТАТ «Паўднёва-Байкальскі рыбзавод і Ка»[24].

У 1994—1995 гг. жыхароў Слюдзянкі тэрарызаваў серыйны забойца(руск.) бел. Барыс Багданаў. Будучы лесніком і прафесійным паляўнічым, ён сачыў за сваімі ахвярамі ў лесе, звычайна гэта былі людзі, якія збіралі ў лесе чарамшу або грыбы. Па афіцыйных дадзеных, на рахунку злачынца было 15 ахвяр, па неафіцыйных (улічваючы бамжоў, якія жылі ў лесе) — 20 чалавек[25].

Міліцыі не ўдавалася затрымаць садыста, бо ён прафесійна заблытваў сляды ў лесе і шмат разоў сыходзіў ад пагоні ў апошні момант. 22 мая 1995 года дом, дзе ён хаваўся, быў акружаны. Адзін з аператыўнікаў, Аляксандр Куцелеў, пры штурме хаты, быў застрэлены маньякам[26]. Калі Багданаў зразумеў, што яму не схавацца, то застрэліўся[27].

Імем Куцелева была названая адна з вуліц горада.

У 1998 годзе спыніў сваё існаванне Паўднёва-Байкальскі рыбакансервавы завод. Яго закрыццё было звязана з агульным крызісам рыбалоўнай галіны ў Іркуцкай вобласці. Цвёрдая падатковая палітыка, а таксама сур’ёзная канкурэнцыя з боку далёкаўсходніх вытворцаў рыбных кансерваў падарвалі развіццё рыбаперапрацоўчай галіны(руск.) бел. у Слюдзянцы. Спроба рэанімаваць завод пасродкам перакладу магутнасцяў прадпрыемства на перапрацоўку курынага і свінога мяса ў паўфабрыкаты не ўдалася[28].

У 2005 годзе ў рамках святкавання стагоддзя Кругабайкальскай чыгункі была праведзена рэканструкцыя станцыі Слюдзянка I. Была пабудавана новая пасадачная платформа (з боку горада). Рамонт быў зроблены і ў будынку вакзала. Быў зменены яго знешні выгляд, у ім самім з’явілася выставачная экспазіцыя, якая расказвае пасажырам пра КБЧ.

У 2011 годзе Слюдзянка адсвяткавала 75-годдзе з дня атрымання статусу горада. Да гэтага юбілею ў Слюдзянцы аднавілася будаўніцтва жылля для слюдзянцаў. Для ветэранаў Вялікай Айчыннай вайны ў рамках Федэральнай праграмы па забеспячэнню іх жыллём будуецца жылы комплекс. Дабудоўваецца спартыўна-аздараўленчы комплекс. Былі праведзены работы па ўладкаванні вулічных спартыўных збудаванняў горада[29].

Геаграфія

Геаграфічнае становішча

Слюдянка знаходзіцца ва Усходняй Сібіры, на поўдні Іркуцкай вобласці, на паўднёвым беразе возера Байкал, за 110 км па трасе М-55(руск.) бел. і за 126 км па Транссібірскай магістралі ад Іркуцка. З горада пачынаецца Кругабайкальская чыгунка. Горад стаіць на двух рэках, у перадгор’ях горнай сістэмы Хамар-Дабан. Плошча горада — 38,7 км² (без Слюдзянскага муніцыпальнага ўтварэння); 436 км² (разам з ім).

Адлегласць ад Слюдзянкі да бліжэйшых гарадоў (па прамой)
			Култук ~ 3 км.	Усолле-Сібірскае ~ 121 км.	Іркуцк ~ 80 км.
			Кырэн(руск.) бел. ~ 103 км.		Танхой(руск.) бел. ~ 94 км.
			пік Чэрскага ~ 20 км.	Закаменск ~ 149 км.	Байкальск ~ 32 км.

Часавы пояс

Слюдзянка размешчана ў часавой зоне Іркуцкага часу, які пазначаецца па міжнароднаму стандарту як Irkutsk Time Zone (IRKT). Зрушэнне адносна Сусветнага каардынаванага часу UTC складае +9:00. Мясцовы час адрозніваецца ад паяснога часу на дзве гадзіны: астранамічны поўдзень у Слюдзянцы наступае ў 14 гадзін 00 хвілін.

Розніца з Масквой складае 5 гадзін[30].

Рэльеф

Горад размешчаны на прадгорным плато (педыменце(руск.) бел.) ля падножжа горнай сістэмы Хамар-Дабана. Самая нізкая кропка горада — зрэз возера Байкал, які складае 456 метраў над узроўнем мора. Плато створана прывусцевымі далінамі і створана алювіяльнымі адклады рэк Слюдзянка і Пахабіха. Плато нахілена да воднай роўнядзі Байкала. Яго працягласць з захаду на ўсход — каля 5 кіламетраў, з поўначы на ​​поўдзень — ад 2 да 4 кіламетраў[31]. Плато акружана Камарынскі хрыбтом(руск.) бел. і адным з яго адгор’яў, які ўдаецца ў Байкал — Шаманскім мысам. Шаманскі мыс — адзін з самых вядомых элементаў слюдзянскага рэльефу, а таксама папулярнае месца адпачынку[32].

Шаманскі мыс: адгор’і Хамар-Дабана

Землетрасенні

Слюдзянка знаходзіцца ў зоне Байкальскага рыфта, і таму ў ёй магчымыя землетрасенні сілай да 11 балаў[31]. Буйныя землетрасенні (сілай да 6 балаў) адбываліся ў Слюдзянцы ў 1862, 1959, 1995, 1999 гадах. Землетрасенне ў лютым 1999 года пашкодзіла Слюдзянскія ачышчальныя збудаванні[33]. Самае моцнае землетрасенне адбылося 27 жніўня 2008 года.

Асноўны артыкул: Землетрасенне на Байкале, 2008 27 жніўня 2008 года ў 10.35 па мясцовым часе на тэрыторыі Слюдзянскага раёна адбылося наймоцнае за ўсю яго гісторыю землетрасенне сілай у 7-9 балаў. Эпіцэнтр знаходзіўся ў 50 кіламетрах на поўнач ад Байкальска. У Слюдзянцы штуршкі даходзілі да 8 балаў[34]. Па шчасліваму збегу абставін, у горадзе не адбылося ні аднаго абрушвання жылога будынка і ніхто не загінуў. У дамах пабудовы 1940—1950 гг. з’явіліся шматлікія расколіны (па вуліцах 40 гадоў Кастрычніка і Перавальскай). Адбыліся зрушэнне чыгуначнага палатна і абрыў электраправодкі, таму на некалькі гадзін быў затрыманы цягнікі далёкага следавання і прыгарадныя цягнікі на ўчастку Мысавое — Ангарск[35]. Раённая адміністрацыя выдзеліла сродкі для дапамогі пацярпелым ад землетрасення. Шкода быў ацэнены ў 80 мільёнаў рублёў. Канікулы для школьнікаў былі падоўжаныя да 8 верасня[36]. Некаторыя дамы былі прызнаныя непрыдатнымі для жылля, знесеныя, і на іх месцы былі пабудаваныя новыя. Стаў непрыдатным будынак былога дзіцячага садка, у якім навучаліся пачатковыя класы МАУ САШ № 4. Яго знеслі, і на яго месцы пабудавалі дзіцячы садок № 213 ААТ «Расійская чыгунка(руск.) бел.»[37].

Геалогія

Асноўны артыкул: Карысныя выкапні Слюдзянкі Слюдзянка знаходзіцца ў перадгор’ях горнай сістэмы Хамар-Дабана, якая складаецца з горных парод узросту Байкальскай(руск.) бел. і раннекаледонскай складкавасцяў, у сувязі з гэтым асноўнымі горнымі пародамі, сустракаемымі ў наваколлях Слюдзянкі, з’яўляюцца граніты, мармуры, крышталічныя сланцы, дыяпсіды, палявы шпат(руск.) бел. і г. д. Чатыры найбольш вядомых карысных выкапні горада — гэта слюда-флагапіт, мармур, лазурыт (ляпіс-лазур) і мармурызаваны вапняк.

Першыя спробы пачаць прамысловую здабычу лушчака былі зроблены ў 1902 годзе, калі мясцовы рудазнаўца Якунін адкрыў слюдзяныя жылы(руск.) бел. ў 3 кіламетрах ад чыгуначнай станцыі і заслупаваў іх[38]. Прамысловая здабыча слюды пачалася ў Слюдзянцы толькі ў 1924 годзе. Быў створаны трэст «Слюдасаюз», а затым, у 1929 годзе, было арганізавана Слюдзянскае рудаўпраўленне. Здабыча слюды вялася вялікімі тэмпамі ў сувязі з высокай патрэбай слюды ў электратэхніцы і ваенным машынабудаванні[39]. Да 1975 года здабыча слюды была спыненая. Зараз слюдзяныя капальні могуць быць цікавыя толькі турыстам[31].

У цяперашні час найбольш выкарыстоўваным карысным выкапнем з’яўляецца мармурызаваны вапняк. Яго здабыча вядзецца сіламі ААТ «Кар’ер Перавал». Для будаўніцтва плацін Ангарскага каскаду ГЭС(руск.) бел. неабходны быў цэмент, і ў 1958 годзе ў наваколлях Слюдзянкі быў адкрыты кар’ер для здабычы сыравіны для вытворчасці цэменту, які здабываў вапняк і адпраўляў на Ангарскі цэментны завод. У 2008—2010 гадах кар’ер працаваў з перабоямі[40].

Не менш каштоўным выкапням з’яўляецца і мармур розных колераў, ад белага да ружовага. Яго здабывалі ў кар’еры Бураўшчына. Пасля спынення здабычы лушчака Слюдзянскае рудаўпраўленне перапрафілявалася на здабычу і апрацоўку мармуру. Мармур са Слюдзянкі выкарыстоўваўся для вытворчасці надмагільных помнікаў і як абліцавальны камень. Ім абліцаваныя станцыя Новасібірскага метрапалітэна «Чырвоны праспект», станцыя Харкаўскага метро «Пралетарская», станцыі маскоўскага метрапалітэна «Барыкадная(руск.) бел.», «Вуліца 1905 года(руск.) бел.»[3].

Лазурыт у наваколлях Слюдзянкі пачалі здабываць адразу ж пасля адкрыцця яго радовішча ўжо згаданым вышэй Лаксманам[41]. Першая партыя была адпраўлена ў Санкт-Пецярбург для абліцоўвання сцен Пецяргофа[42]. Блакітны камень выкарыстоўваўся таксама для абліцоўвання сцен Ісакіеўскага сабора і ў якасці сыравіны для атрымання ультрамарынавай фарбы. З 1851 да 1863 года яго здабычай у Малабыстрынскім кар’еры займаўся майстравы Екацярынбургскай гранільнай фабрыкі Пярмікін[41]. Пасля 1863 года яго здабыча спынілася практычна на 100 гадоў. Обручаў, які наведаў Слюдзянку ў 1889 годзе, адзначаў закінуты стан гэтых месцаў[43]. У 1967 годзе арганізацыя «Байкалкварцсамацветы» зноў арганізавала здабычу лазурыту, але ў 1995 годзе прадпрыемства згалела[44].

Акадэмік Ферсман у адным са сваіх твораў назваў Слюдзянку мінералагічных раем[43]. Акрамя вышэйпералічаных карысных выкапняў у гарах каля Слюдзянкі было знойдзена яшчэ каля 400 мінералаў, такіх як апатыт, дыяпсід, валастаніт(руск.) бел., глаўкаліт, уранатарыт, мендзялеевіт, галдманіт(руск.) бел., азурыт, андалузіт(руск.) бел., афганіт, быстрыт(руск.) бел., вермікуліт, графіт, даламіт, гідрагётыт, кварц, карунд, лаўравіт, малібдэніт, артаклаз, плагіяклаз(руск.) бел., раданіт, сфалерыт, фларэнсавіт, шэрл і іншыя[45]

Клімат

Слюдзянка размяшчаецца ў зоне ўмеранага кантынентальнага клімату. Практычна ўся Іркуцкая вобласць знаходзіцца ў зоне рэзка кантынентальнага клімату(руск.) бел.[46], а мяккасць клімату Слюдзянкі звязана са знаходжаннем горада на беразе возера Байкал. Дзякуючы цёпламу ўплыву Байкала зіма ў горадзе больш мяккая, чым на астатняй тэрыторыі Іркуцкай вобласці, а з-за астуджальнага яго ўплыву ў горадзе позна надыходзіць вясна, летні максімум тэмператур ссунуты ў бок жніўня, а восень доўжыцца адносна доўга. Апошнія вясновыя замаразкі(руск.) бел. заканчваюцца тут у 20-х чыслах мая, а першыя восеньскія наступаюць пасля 25 верасня. Сярэднешматгадовая працягласць безмарознага перыяду — адна з самых вялікіх у Іркуцкай вобласці. Яна працягваецца 126 дзён. Больш яна толькі ў двух месцах вобласці — горадзе Байкальску і бухце Пясчанай (135 і 136 дзён, адпаведна)[31].

Ападкаў у межах горада няшмат. Гэта звязана з асобай мясцовай цыркуляцыяй паветра — горад размешчаны ў катлавіне, з трох бакоў акружанай гарамі, а з чацвёртай — воднай роўняддзю Байкала. З-за гэтага пераважаюць мясцовыя вятры — брызы і горна-далінныя вятры(руск.) бел., якія не прыносяць ападкаў. Бедныя ападкі ў катлавіну прыносяць паўночна-заходнія вятры, але асноўная іх частка выпадае ў верхнім ярусе гор[47]. На вышыні 1,5 км над узроўнем мора ў 20 км ад Слюдзянкі на метэастанцыі Хамар-Дабан(руск.) бел. выпадае ўжо каля 1500 мм ападкаў.

Узімку, пасля замярзання Байкала, над горадам усталёўваецца тыпова антыцыкланальнае надвор’е, абумоўленая мангольскім антыцыклонам. Надыходзіць стан інверсіі, і халодныя сухія вятры сцякаюць са схілаў гор, выхалажваючы тэрыторыю. Найбольшая адносная вільготнасць назіраецца ў лістападзе-снежні падчас замярзання Байкала. Як кажуць мясцовыя жыхары, Байкал парыць. Выпарэнне пры 15-градусным марозе ўтварае адвектыўныя туманы[48].

Гідраграфія

Рэкі

У межах горада працякаюць дзве ракі, Слюдзянка і Пахабіха. Слюдзянка з’яўляецца часовым вадацёкам. Гэта звязана з тым, што асноўны прыток сышоў пад зямлю, а яго воды потым былі штучна адведзены ў Байкал, а ледніковае і дажджавое харчаванне нясталыя. У мінулым на рацэ Слюдзянцы адбываліся буйныя паводкі. Найбуйнейшая з іх адбылася ў 1971 годзе[3]. У мэтах абароны насельніцтва ўздоўж ракі былі пабудаваныя дамбы[3]. Іншая рака, Пахабіха, мае пастаянны сцёк у Байкал. Гэта звязана з наяўнасцю падземнага харчавання ў гэтай ракі. У тым жа 1971 годзе на Пахабіцы здарылася буйная па мясцовых мерках паводка. Праблемай мясцовых рэк з’яўляецца ўтварэнне зімой наледзі, асабліва на Пахабіцы[49].

Азёры Слюдзянкі

У гарах, каля піку Чэрскага, знаходзяцца некалькі вельмі маляўнічых азёр, такіх як возера Сэрца і Чортава возера. Яны, відаць, ледніковага паходжання. Яны вельмі прывабныя для турыстаў і мясцовых жыхароў, якiя ажыццяўляюць да іх аднадзённыя пераходы[50].

Паўднёвы Байкал

Але ўсё ж галоўным водным аб’ектам для горада з’яўляецца Байкал, канкрэтна, яго паўднёвая частка. Вады Паўднёвага Байкала пачалі вывучаць ужо ў сярэдзіне XIX стагоддзя. Бенедыкт Дыбоўскі, польскі ссыльны-навуковец, вывучаў разам са сваім памочнікам Віктарам Гадлеўскім(руск.) бел. гідрадынаміку і гідрабіялогію вод Байкала паблізу Слюдзянкі, вызначыў дакладныя тэрміны замярзання возера, вымераў глыбіню Байкала каля Слюдзянкі. Навукоўцы ўсталявалі, што каля Слюдзянкі глыбіня нарастае рэзка, і ў 15 кіламетрах ад берага яна складае ўжо 1320 метраў[48]. У сярэднім Байкал замярзае 9 студзеня, а ўскрываецца[48]. Таўшчыня лёду ў паўднёвай катлавіне складае каля 1-1,5 метраў[48].

Глебы, расліннасць і жывёльны свет

Глебы на тэрыторыі горада некалькіх відаў. Першы выгляд — балотныя глебы. Яны прадстаўлены ў заходняй і паўночна-заходняй частках горада, у сектары малапавярховай забудовы на месцы асушаных балот. Сустракаюцца акрамя Слюдзянкі ў іншых прыбярэжных частках Слюдзянскага раёна, Прыбайкалля і паўночных раёнах вобласці[51]. Яшчэ адзін від глеб — алювіяльныя глебы. Яны сустракаюцца ў далінах Слюдзянкі і Пахабіхі пры выхадзе іх рэчышчаў з горных далін на плато. Займаюць невялікую плошчу[51]. На ўсёй тэрыторыі горада ў глебе ўтрымоўваецца вялікая колькасць слюды, і дзякуючы ёй тут пачалі шукаць і знайшлі паклады флагапіту[52]. Таксама ў ваколіцах горада прадстаўлены падбуры і падзолы[53].

У плане расліннага покрыва Слюдзянка і яе наваколлі ставяцца да Усходне-Сібірскай падвобласці светлахвойных лясоў і яе паўднёва-тайговай зоны[54]. Пераважаюць кедроўнікі. Кедр або хвоя кедравая — асноўнае дрэва хрыбта Хамар-Дабан. Да яго прымешваюцца лістоўніца і хвоя звычайная. Паблізу горада растуць лясы з перавагай бярозы і асіны. Гэта звязана з тым, што на бліжэйшых да горада гарах у 50-х гг. ХХ стагоддзя праводзіліся лесанарыхтоўкі. Да паўднёвага ўсходу ад Слюдянки існуюць эндэмічныя піхтавыя лясы. У падлеску пераважаюць ядловец і маліна, растуць бадан, кашкара(руск.) бел., а таксама ягадныя хмызнякі[55].

У раёне Слюдзянкі насяляюць некаторыя віды прамысловых звяроў: собаль, вавёрка, мядзведзь; баравая дзічына(руск.) бел. — глушцы, цецярукі, рабчыкі. Паблізу населеных пунктаў у Слюдзянскім раёне сталі ўсё часцей з’яўляцца мядзведзі, іх колькасць у раёне складае прыблізна 1200 асобін. У сувязі з бяскорміцай у лесе мядзведзі шукаюць крыніцы ежы паблізу шматлікіх турыстычных баз[56].

Экалагічны стан

У сувязі з тым, што асноўным палівам для кацельняў і ацяплення прыватных дамоў у зімовы перыяд з’яўляецца вугаль, у горадзе ў гэты час назіраецца смог. Падчас устанаўлення антыцыклону дым не рассейваецца ў катлавіне, і над горадам пастаянна вісіць смуга. Часткова праблема смогу вырашылася з будаўніцтвам цэнтральнай гарадской кацельні, якая згодна з пастановай ЦК КПСС і Саўміна СССР аб ахове Байкала ад 13 красавіка 1987 г. павінна была замяніць вялікую колькасць ведамасных[57]. Аднак смог застаўся. У рамках мэтавай праграмы «Абарона навакольнага асяроддзя ў Іркуцкай вобласці» вылучаюцца сродкі на будаўніцтва электракацельнай «Рудня»[58].

Многія радовішчы карысных выкапняў, якія знаходзяцца каля Слюдзянкі, такія як Байкальскае радовішча жалезнай руды, Андрэеўскае радовішча валастаніту(руск.) бел., радовішча апатытаў, не распрацоўваюцца ў сувязі з тым, што яны знаходзяцца ў водаахоўнай зоне возера Байкал[21].

Насельніцтва

Ніжэй прадстаўлены графік змены колькасці насельніцтва Слюдзянкі з 1903 па 2010 гады[1][3][6][59][60][61][62][63].

Насельніцтва Слюдзянкі па дадзеных апошняга перапісу складае 18542 чалавека, або 0,8 % жыхароў Іркуцкай вобласці. Колькасць насельніцтва горада дастаткова стабільная, аднак да 2008 года насельніцтва ўбывала, а зараз назіраецца натуральны прырост насельніцтва. За першае паўгоддзе 2011 года ў горадзе нарадзілася 150 чалавек, а памерла 140[64].

Жыхары працаздольнага ўзросту ў колькасці насельніцтва Слюдзянкі складаюць 58 %. Толькі 30 % з іх працуе на прадпрыемствах. Узровень афіцыйна зарэгістраванага беспрацоўя, аднак, не перавышае 2-3 %. Прыкладна 32 % працуюць у другасным сектары (на чыгунцы і кар’еры Перавал), 34 % — ва ўстановах троеснай сферы (адукацыя, ахова здароўя і інш), 16 % занята індывідуальнай рабочай дзейнасцю, 18 % — у іншых галінах эканомікі[31].

Рэлігія

Асноўнай часткай насельніцтва Слюдзянкі здаўна з’яўляліся праваслаўныя хрысціяне. У горадзе ёсць прадстаўніцтва Іркуцкай епархіі Рускай праваслаўнай царквы — прыход Свята-Мікольскай царквы.

Цяпер у горадзе практычна няма каталікоў, але ў мінулым яны адыгрывалі значную ролю ў жыцці горада. У горадзе ёсць таксама прадстаўнікі такіх рэлігійных плыняў, як адвентысты сёмага дня(руск.) бел.[65], пяцідзясятнікі, баптысты[66] і Сведкі Іеговы. Звычайнай з’явай у пратэстантаў горада з’яўляецца шматдзетнасць.

Мусульманская дыяспара горада прадстаўлена выхадцамі з Азербайджана, Узбекістана, Таджыкістана. Якіх-небудзь рэлігійных збудаванняў для прыхільнікаў ісламу ў горадзе няма. Будысты і шаманісты у раёне прадстаўлены буратамі з Тункінскай даліны і астатняй Іркуцкай вобласці. Бураты-шаманісты ў мінулым пакланяліся Байкалу і яго стыхіям, месцам абрадаў і глыбокай пашаны з’яўляўся Шаманскі мыс[67].

Улада

Прадстаўнічую ўладу ў горадзе ажыццяўляе Дума Слюдзянскага муніцыпальнага ўтварэння, яе старшынёй на вясну 2012 года з’яўляўся А. Цімафееў. У ведамстве Думы знаходзяцца зямельныя, фінансавыя, маёмасныя пытанні муніцыпальнага ўтварэння. Апроч іх, яна таксама займаецца сацыяльнай палітыкай і агітацыяй. Да прыкладу, двойчы ў год, 12 чэрвеня і 12 снежня, Дума праводзіць урачыстае ўручэнне пашпартоў грамадзянам горада, якія дасягнулі 14 гадоў[68].

Выканаўчая ўлада належыць главе Слюдзянскага муніцыпальнага ўтварэння (мэру горада). Па стане на вясну 2012 мэрам Слюдзянкі з’яўляўся Аляксей Шульц[69].

У Слюдзянцы засядае Слюдзянскі раённы суд[70].

Слюдзянка як раённы цэнтр

Слюдзянка з’яўляецца цэнтрам Слюдзянскага раёна Іркуцкай вобласці; гэты статус яна атрымала ў 1930 годзе, у момант яго ўтварэння. Прадстаўнічы орган раёна, раённая дума, выбіраецца раз у 4 гады. У дадзены момант працуе Дума VI склікання. Ад Слюдзянкі ў яе былі дэлегаваныя 7 прадстаўнікоў[71]. Выканаўчым органам з’яўляецца раённая адміністрацыя, ёй кіруе кіраўнік адміністрацыі раёна (мэр раёна). У розны час мэрамі раёна былі Васіль Сайкоў і Любоў Карняйчук. Па стане на вясну 2012 мэрам раёна з’яўляецца Андрэй Должыкаў[72].

Выбарчыя акругі

Адзінае афіцыйнае дзяленне горада праводзіцца толькі на выбарчыя акругі. У горадзе 10 выбарчых акруг, уключаючы акругу, у якой знаходзіцца пасёлак Сухі Ручай[73].

Сухі Ручай

У межах горада і пад яго кіраваннем знаходзіцца пасёлак Сухі Ручай[74]. На яго тэрыторыі размяшчаўся Паўднёва-Байкальскі рыбакансервавы завод. Цяпер шматлікія жыхары Сухога Ручая ездзяць на працу ў Слюдзянку. Галоўным працадаўцам пасёлка зараз з’яўляецца гасцініца «Байк-Хан»[75].

Эканоміка

Сельская, лясная гаспадарка і рыбалоўства

Першапачаткова тэрыторыя Слюдзянкі не мела сельскагаспадарчай каштоўнасці. Развіццю аграпрамысловага комплексу перашкаджаюць гарыстая мясцовасць, бедныя глебы — падбуры і падзолы, мікраклімат — маласнежныя зімы, халодная вясна, недастатковыя агракліматычныя рэсурсы з-за астуджальнага ўплыву Байкала. Таму раслінаводства прадстаўлена толькі вырошчваннем бульбы і агародніны на прысядзібных участках у прыватным сектары і дачных участках жыхароў Слюдзянкі ў пасёлках Бураўшчына, Муравей, Мангутай(руск.) бел.. Жывёлагадоўля прадстаўлена свінагадоўляй, птушкагадоўляй і развядзеннем буйной рагатай жывёлы ў прыватных гаспадарках насельніцтва.

Лясная гаспадарка і лясныя промыслы з’яўляюцца даўнім заняткам слюдзянцаў. Найбольш распаўсюджанай лясной здабычай быў і застаецца збор кедровага арэха. На паўночны захад і на ўсход ад Слюдзянкі распаўсюджаныя кедравыя лясы. У іх слюдзянцы кожны год нарыхтоўваюць кедравы арэх. У дарэвалюцыйны час для калатавання (мясцовы спосаб збору кедравай гузы) ствараліся арцелі, якія нарыхтоўвалі арэх, а затым ужо дома сем’і калатоўшчыкаў лушчылі яго і выраблялі з ядраў розныя прадукты, такія як, напрыклад, алей кедравага арэха. Кедравы арэх адпраўляўся на экспарт у Заходнюю Еўропу, асабліва ў Англію[21]. Пасля вайны нарыхтоўкай арэха стаў займацца Слюдзянскі лясгас. Ён накіроўваўся ў кандытарскую і фармацэўтычную прамысловасці[14]. Зараз нарыхтоўка арэха вядзецца толькі асобнымі людзьмі для далейшага яго продажу.

Рыбалоўны промысел таксама шырока развіты ў Слюдзянцы. Слюдзянка вядомая далёка за межамі Сібіры і Расіі шмат у чым дзякуючы омулевай здабычы. Слюдзянку нават называюць омулевай сталіцай Расіі[76]. Здаўна ў моры, як называюць Байкал мясцовыя жыхары, на рыбалку выходзілі арцелі рыбакоў. Пры савецкай уладзе іх рэарганізавалі ў рыбалоўчыя калгасы[14]. Падчас вайны адзін з іх, «Байкал», нават заваяваў III Усесаюзную прэмію за ўдарную працу[14]. Дзякуючы наяўнасці рыбалоўчых калгасаў у тым жа 1943 годзе быў пушчаны рыбакансервавы завод, арыентаваны на мясцовую сыравіну. Аднак пасля ўздыму вод Байкала пасля будаўніцтва Ангарскага каскаду ГЭС колькасць рыбы і ўлоў сталі хутка зніжацца, і завод перайшоў на Далёкаўсходнюю сыравіну і пасля быў зачынены[31]. Цяпер вылаў омулю ў Байкале строга кватаваны, але мясцовыя рыбакі нелегальна працягваюць лавіць рыбу і рэалізоўваць яе ў свежым выглядзе. Некаторыя мясцовыя жыхары, у сваю чаргу, перапрацоўваюць свежага омуля, вэндзяць яго і прадаюць на гарадскім вакзале[77] альбо на ўчастку трасы М-55 пры спуску з Байкальскага хрыбта ў Култук («серпантын»)[78]. Нягледзячы на магчымасць законна аформіць бізнес гэтых людзей і павялічыць даходы ў гарадскую казну, гарадскія і абласныя ўлады выступаюць супраць гандлю омулю халоднага і гарачага вэнджання[79].

Прамысловасць

Прамысловасць прадстаўлена прадпрыемствамі горназдабыўной, дрэваапрацоўчай і харчовай прамысловасці: адасобленым падраздзяленнем «Кар’ер Перавал» ААТ «Ангарскцэмент», ААТ «Байкальскі каменеперапрацоўчы завод», ААТ «Байкалпрамкамень», Слюдзянскім хлебазаводам, вытворчасцю піламатэрыялаў АУ «Слюдзянскі лясгас».

ААТ «Кар’ер Перавал» з’яўляецца найбуйнейшым (штогадовы аб’ём вытворчасці — больш за 1,5 мільёнаў тон)[80] і адным з горадаўтваральных прадпрыемстваў горада. З 1958 года ў кар’еры здабываюць мармурызаваны вапняк. У дадзены момант ААТ з’яўляецца найбуйнейшым пастаўшчыком сыравіны для вытворчасці цэменту ў Іркуцкай вобласці. Прадукцыя прадпрыемства — вапняковы друз і дробка. Яны адпраўляюцца ў Ангарск на цэментны завод альбо выкарыстоўваюцца для адсыпкі дарог.

Здабычу і апрацоўку мармуру вядуць прадпрыемства «Байкальскі каменеперапрацоўчы завод» і «Байкалпрамкамень», якія засталіся пасля прыватызацыі і акцыянавання Слюдзянскага рудаўпраўлення. Да 1974 гады рудаўпраўленне было найбуйнейшым вытворцам слюды-флагапіта ў СССР[81]. Пасля спынення здабычы слюды прадпрыемства перакваліфікавалася на здабычу і апрацоўку абліцавальнага каменя на радовішчах Дынамітнае і Бураўшчына. Пры іх распрацоўцы ўпершыню ў айчыннай здабычы каменя былі ўжытыя буйнагабарытныя экскаватары і метады выбуховай адбойкі блокаў ад пласта пароды[39]. У 1991 годзе Слюдзянскае рудаўпраўленне было прыватызавана і пераўтворана ў АТ «Байкалмармурграніт». Затым з яго ў самастойнае прадпрыемства па вытворчасці мармуровага друзу вылучаецца ААТ «Байкалпрамкамень». Таксама вылучаюцца прадпрыемства ААТ «Кар’ер Бураўшчына», якое займаецца здабычай мармуру на радовішчы Бураўшчына, і ААТ «Байкальскі каменеперапрацоўчы завод», які займаецца вытворчасцю мармуровых пліт, надмагілляў і абліцавальнага каменя[82].

Сфера паслуг

Турызм

Найбольш перспектыўным напрамкам развіцця Слюдзянкі на сённяшні дзень з’яўляецца развіццё турызму і спадарожных яму галін бізнесу і сферы абслугоўвання.

У Слюдзянцы і яе наваколлях знаходзіцца мноства аб’ектаў, якія прывабліваюць турыстаў з рознымі мэтамі наведвання горада. Па-першае, Слюдзянка знаходзіцца на беразе возера Байкал, аб’екта Сусветнага прыроднай спадчыны ЮНЕСКА з чыстай вадой і цнатлівай прыгажосцю. Да таго ж шматлікіх турыстаў прыцягвае Шаманскі мыс, які знаходзіцца паблізу горада. Ён з’яўляецца святым месцам для бурат, месцам шматлікіх археалагічных знаходак[83]. Па-другое, Слюдянка знаходзіцца на Транссібірскай магістралі і федэральнай трасе М-55, што палягчае турыстам шлях і забяспечвае транспартную даступнасць славутасцяў горада. Па-трэцяе, са Слюдзянкі са станцыі Слюдзянка-II пачынаецца Кругабайкальская чыгунка — помнік архітэктуры пачатку XX стагоддзя. Патрапіць на яе можна на цягніку Слюдзянка I — Байкал(руск.) бел., званым «матаня», і на экспрэсе, аформленым у стылі пачатку ХХ стагоддзя, які вядзе паравоз пачатку стагоддзя[84]. Па-чацвёртае, у Слюдзянцы развіта саматужная вытворчасць і продаж вэнджанага омуля. Падобны кулінарны турызм стварае горадзе імідж адной з рыбных сталіц Расіі[7]. Гэтая галіна ценявой эканомікі з’яўляецца найбольш вядомай за межамі рэгіёну турыстычнай славутасцю Слюдзянкі. Па-пятае, дзякуючы наяўнасці Хамар-Дабану ў Слюдзянку прыязджаюць самыя розныя спартсмены — лыжнікі, альпіністы, гарналыжнікі, аматары пешага і экстрэмальнага турызму і г. д. Са Слюдзянкі пачынаецца лыжны марафон «Байкальская кругасветка(руск.) бел.». Па-шостае, у горадзе знаходзіцца адзіны ў вобласці прыватны мінералагічны музей(руск.) бел. «Самацветы Байкала». Калекцыя мінералаў і горных парод выклікае цікавасць не толькі ў турыстаў і наведвальнікаў музея, але і ў вучоных-мінералогаў розных краін.

Нягледзячы на ўсё гэта, у абноўленую тэрыторыю АЭЗ «Вароты Байкала» Слюдзянка не ўвайшла, так як у Слюдзянцы да гэтага часу не вырашаны праблемы з вугальным ацяпленнем і будаўніцтвам электракацельняў «Рудня». Да таго ж тут адчуваецца недахоп інфраструктуры: у горадзе налічваецца ўсяго 6 гасцініц[85].

ЖКГ, цепла- і водазабеспячэнне

У горадзе засяроджана 460000 м² жылля, або 0,9 % усяго жылога фонду Іркуцкай вобласці[21]. Абслугоўвае жыллёвы фонд горада муніцыпальнае падраздзяленне кампаніі «Аблкамунэнерга»[86]. Добраўпарадкаванае жыллё займае прыкладна 56 % яго агульнай колькасці, жыллё з гарачым водазабеспячэннем — 34 %, падлогавымі электраплітамі — 49 %, прыкладна 10 % жылля газіфікавана[21].

За цеплазабеспячэнне адказвае МУП «Цеплаводазабеспячэнне». Яно забяспечваецца 4 кацельнямі — Цэнтральнай гарадской кацельняй, кацельняй Перавал, кацельні СМП і кацельняй Стройка. Будаўніцтва электракацельняў «Рудня» у мікрараёне Руда з’яўляецца адной з галоўных будоўляў горада ў цяперашні час[86]. Яе будаўніцтва вядзецца з 1995 года. Да 2011 годзе яе гатоўнасць складала каля 80 %, аднак частка сродкаў, прызначаных для яе будаўніцтва, была перакладзеная на будаўніцтва спартыўна-аздараўленчага цэнтра[86]. У мінулым горад абслугоўвала каля 20 кацельняў, большасць з якіх з’яўляліся ведамаснымі, але ў 1987 годзе выйшла пастанова аб ахове возера Байкал, і большасць магутнасцяў кацельняў перавялі на цэнтральную кацельню[57]. Прыватныя дамы ацяпляюцца пераважна вуглём, а таксама дровамі. Два асноўных выгляды ацяплення прыватных неўладкаваных дамоў — пячное і паравое.

За водазабеспячэнне таксама адказвае МУП «Цеплаводазабеспячэнне». У горадзе ёсць два водазаборы. Першы гарадскі водазабор знаходзіцца на месцы былых шахт па здабычы флагапіту. Звязана гэта з тым, што частка выпрацовак была затопленая ў 60-я гады ХХ стагоддзя. Праводзіліся працы па іх выратаванні, аднак у 1974 годзе здабычу слюды спынілі, і было вырашана выкарыстоўваць ваду з шахтаў як пітную. Яшчэ адзін водазабор знаходзіцца ў прыбярэжным раёне. Забор вады вырабляецца прама з возера Байкал з глыбіні каля 300 метраў. Вада Байкала каля Слюдзянкі валодае ўнікальнымі ўласцівасцямі: па-першае, чысцінёй, па-другое, працягласцю тэрміну прыдатнасці без дадання старонніх рэчываў, па-трэцяе, насычанасцю кіслародам[87]. Вада адпавядае ГОСТу 2874-82[87].

Вышэйазначаная пастанова аб ахове возера Байкал мела на ўвазе будаўніцтва новых гарадскіх ачышчальных збудаванняў, аднак ідэя заставалася на паперы да 1995 года ў сувязі з пераўтварэннямі ў Расіі. Да таго часу дзейныя ачышчальныя збудаванні горада безнадзейна састарэлі. У 1995 годзе пачалося будаўніцтва, аднак яно было перапынена ў 1998 годзе па фінансавых прычынах. У 2006 годзе праект быў адноўлены. У выніку землетрасення 2008 старыя ачышчальныя прыйшлі ў непрыдатнасць, і ў раку Пахабіху скідаліся практычна неачышчаныя сцёкавыя воды. Будаўніцтва было паскорана, і 2 лістапада 2010 года быў запушчаны новы аб’ект ЖКГ. Ачыстка вады на аб’екце праводзіцца ультрафіялетам і пры дапамозе гніласных бактэрый без ужывання хлору. Яны чысцяць 4000 кубаметраў фекальных і сцёкавых вод у суткі[88][89].

Будаўніцтва

У 2010 годзе ў праграму правядзення капітальнага рамонту ў Слюдзянцы было ўключана 23 дамы. Іх агульная плошча — 25616 м², колькасць пражываючых — 569 чалавек. У гэтым жа годзе было расселена 5 аварыйных дамоў, у якіх пражывалі 185 чалавек. Арганізацыя ТАА «Домострой Профи» у рамках муніцыпальнага кантракта пабудавала 3 шматкватэрных дамы.

Галоўным аб’ектам сацыяльнага будаўніцтва на сённяшні дзень з’яўляецца будаўніцтва спартыўна-аздараўленчага комплексу на тэрыторыі басейна, падведамнага гарадской ДЮСШ. Яго будаўніцтва пачыналася яшчэ ў сярэдзіне 1990-х гадоў, аднак было адноўлена толькі ў пачатку 2011 года. Новы комплекс будзе складацца з 6 блокаў[90]. Аб’ект уваходзіць у праграму «Развіццё фізічнай культуры і спорту ў Расійскай Федэрацыі на 2006—2015 гг.», Яго кошт, па ацэнкавых дадзеных, складае каля 150 млн рублёў[86].

Сувязь

Стацыянарную тэлефонную сувязь забяспечвае рэгіянальнае падраздзяленне кампаніі «Ростэлеком(руск.) бел.» «Сібіртэлеком(руск.) бел.». Тэлефонны код горада +7 (39544). Нумары стацыянарнай сувязі — фармату 5х-х-хх. Таксама ў горадзе дзейнічае чыгуначная аўтаматычная станцыя Слюдзянскага чыгуначнага вузла. Нумары гэтай сеткі фармату 7х-х-хх.

Сотавую сувязь у горадзе падаюць аператары «БВК(руск.) бел.», «МТС(руск.) бел.», «Білайн(руск.) бел.», «МегаФон». Кампанія «Tele2(руск.) бел.» прадала свае актывы ў Іркуцкай вобласці кампаніі «Вымпелком». МТС адкрыў у 2010 годзе ў Слюдзянцы сетку 3G[91].

Падлучэнне да праваднога Інтэрнэту ажыццяўляюць правайдары «Ростэлеком» і БВК, які працуе пад гандлёвай маркай Wellсom.

Дзейнічаюць 4 аддзялення Пошты Расіі. Паштовыя індэксы горада 665900-665904[92].

Банкаўскую дзейнасць у горадзе ажыццяўляюць філіялы «Ашчадбанка», «Усходняга экспрэс банка(руск.) бел.», «Транскрэдзітбанка(руск.) бел.», «УсхСібтранскамбанка»[93].

Страхавыя паслугі прадастаўляюць кампаніі «Сагаз(руск.) бел.»[94], «Расдзяржстрах(руск.) бел.»[95], «ВостСибЖАСО»[96].

Спажывецкі рынак

У горадзе размяшчаюцца прадстаўніцтва і крамы такіх гандлёвых сетак, як «Бонус» (прадукты харчавання), «ЭкоХим» (аптэчная сетка), «Снежны Барс» (электроніка), «Евросеть(руск.) бел.» (электроніка), «Связной(руск.) бел.Связной» (электроніка), «Electronica», «Сеть техники» (бытавая тэхніка), «Белореченск» (малочная прадукцыя СХОАО «Беларэчанск»), а таксама мясцовай сеткі супермаркетаў «Курбатовский» і сеткі кандытарскіх крам і булачных «Урожай». У Слюдзянцы ёсць афіцыйныя салоны сувязі МТС, Білайн, Мегафон, БВК.

У горадзе знаходзяцца АЗС фірмаў «Крайснефть», «ОМНИ», «Иркутскнефтепродукт».

У горадзе таксама размешчаны некалькі гандлёвых дамоў: «Асик» (будматэрыялы, тэхніка), «Байкал» (супермаркет Курбатовский), «Гастраном» (супермаркет Курбатовский), «БазарЪ» (крыты рынак)[86].

Велічыня пражытачнага мінімуму на 2010 год складала 5596 рублёў (у 2009 годзе — 5188 рублёў)[86].

Транспарт

Слюдзянка з’яўляецца ўжо на працягу каля ста гадоў буйным транспартным вузлом Іркуцкай вобласці.

Чыгуначны транспарт

Асноўныя артыкулы: Слюдзянка I, Слюдзянка II і Рыбзавод Асноўныя артыкулы: Усходне-Сібірская чыгунка і Кругабайкальская чыгунка

Горад абавязаны сваім існаваннем будаўніцтву Транссібірскай магістралі. На тэрыторыі Слюдзянкі размяшчаюцца тры станцыі Усходне-Сібірскай чыгункі: Слюдзянка I, Слюдзянка II і Рыбзавод (на тэрыторыі пасёлка Сухі Ручай). Са станцыі Слюдзянка-II пачынаецца Кругабайкальская чыгунка. Слюдянка стала чыгуначным вузлом, калі быў пабудаваны ўчастак Транссіба ад Іркуцка да Слюдзянкі праз станцыю Андрыянаўскую. У кастрычніку 1949 года першы ўчастак шляху Слюдзянка — Байкал быў абсталяваны аўтаматычнай лакаматыўнай сігналізацыяй з аўтаспынам. Да канца 1960 года быў цалкам электрыфікаваны ўчастак галоўнага Транссібірскага ходу Марыінск — Краснаярск — Тайшэт — Зіма — Іркуцк — Слюдpянка працягласцю больш за 1600 кіламетраў.

Чыгуначны транспарт застаецца галоўным працадаўцам і прадпрыемствам горада. На станцыі Слюдpянка-I ёсць дэпо, у якім вырабляецца змена лакаматыўных брыгад. «Расійскай чыгунцы» належаць некалькі важных для горада ўстаноў і камунікацый: дзіцячы сад № 213 ААТ «РЖД», пабудаваны на месцы разбураны ў выніку землетрасення аддзялення МАУ САШ № 4, ліцэй-інтэрнат № 23 ААТ «РЖД», ДК «Чыгуначнік», «Вузлавая бальніца горада Слюдзянка», чыгуначная аўтаматычная станцыя Слюдзянскага чыгуначнага вузла.

Да найбуйнейшых прадпрыемстваў горада праведзены пад’язныя шляхі(руск.) бел., самы працяглы з якіх вядзе да кар’еру Перавал[97].

Электрацягнікі следуюць са Слюдзянкі ў напрамках: Слюдзянка — ст. Мысавая; Іркуцк-Сартавальны; Чарамхова; Мальта[98].

Са Слюдзянкі ў порт Байкал ідзе прыгарадны цягнік, які мясцовыя жыхары завуць «матаня»[99], ён таксама забяспечвае жыхароў Марытуйскага муніцыпальнага ўтварэння і пасёлка Порт Байкал палівам, прадуктамі і поштай.

У 2010 годзе на станцыі Слюдзянка-I была завершана ўстаноўка святлодыёднага асвятлення[100]. Вырабляецца рэканструкцыя станцыі Слюдзянка-II з мэтай арганізацыі пропуску цягнікоў з усходу. Адным з пераўтварэнняў на станцыі стала будаўніцтва новага будынка для работнікаў, занятых у працэсе работы станцыі, у 2009—2010 годзе. Таксама плануюцца пашырэнне станцыі і будаўніцтва новых шляхоў[101]. Для падрыхтоўкі кадраў для чыгункі існуюць профільныя класы ў ліцэі-інтэрнаце № 23 ААТ «РЖД», арганізаваныя Іркуцкім дзяржаўным універсітэтам шляхоў зносін[102]

Аўтамабільны транспарт

Асноўныя артыкулы: М55 і Спіс вуліц Слюдзянкі Па галоўнай вуліцы горада, вуліцы Леніна, праходзіць федэральная траса М55. У межах горада яна перасякае галінку чыгункі да кар’ера «Перавал», раку Пахабіха, ветку чыгункі да прадпрыемства «Союзхимреактив» і раку Слюдзянка. Яна з’яўляецца асноўнай магістраллю горада. У горадзе ёсць станцыя тэхнічнага абслугоўвання і падраздзяленне ДІБДР Іркуцкай вобласці АМУС Расіі па Слюдзянскаму раёну[103]. Ля ўезду ў горад размяшчаецца пост ДІБДР.

Рэйсавы транспарт

Усярэдзіне горада асноўнымі відамі грамадскага транспарту з’яўляюцца маршрутныя таксі і аўтобусы. Маршрутныя таксі ўнутры Слюдзянкі ходзяць па маршруце: мікрараён Квартал — мікрараён Рудо. Таксама маршрутныя таксі ездзяць са Слюдзянкі па маршрутах: Слюдзянка — Байкальск, Слюдзянка — Іркуцк, Слюдзянка — Аршан(руск.) бел. (Бурація), Слюдзянка — Улан-Удэ, Іркуцк — Слюдзянка — Улан-Удэ — Чыта[104]. Аўтобусы маюць наступныя напрамкі: 103 Слюдpянка — Байкальск, 101 Слюдзянка — Култук, Слюдзянка — Мангутай. У Слюдзянцы таксама ёсць аўтавакзал.

Культура

У сілу невялікага памеру горад Слюдзянка з’яўляецца культурным цэнтрам толькі раённага ўзроўню, аднак музей «Самацветы Байкала» вядомы далёка за межамі Слюдзянкі і Іркуцкай вобласці.

Дамы культуры

У горадзе размешчана тры дамы культуры — ДК «Перавал», ДК «Чыгуначнік» і цяпер закрыты ДК «Гарняк». Усе тры першапачаткова былі ведамаснымі і належалі кар’еру Перавал, Слюдзянскаму чыгуначнаму вузлу і Слюдзянскаму рудаўпраўленню адпаведна. Будынкі слюдзянскіх дамоў культуры ставяцца да архітэктурнага стылю «сталінскі ампір».

• ДК Перавал з’яўляецца галоўным домам культуры раёна і мае статус міжпасяленчаскага. У ім праводзяцца гарадскія дыскатэкі, кінасеансы, тэатральныя і цыркавыя паказы. Дзейнічаюць брэйк-данс група «Джэймс-стрыт», вакальная студыя «Настальжы», эстрадна-вакальная студыя «Гармонія». Акрамя культурных мерапрыемстваў, у ім праводзяцца набажэнствы мясцовых баптыстаў[105][106].
• ДК Чыгуначнік — дом культуры, які належыць ААТ «Расійская чыгунка». У ім праводзяцца гарадскія ёлкі, тэатральныя і цыркавыя паказы, карпаратыўныя святы. У 2009 годзе была праведзена комплексная рэстаўрацыя дома культуры. У яго архітэктурны комплекс уключылі паравоз «Лебядзянка»[41].
• ДК Гарняк — цяпер закрыты культуры, які размяшчаецца ў мікрараёне Руда. Быў пабудаваны на месцы былых гарадскіх могілак. У ім праводзіліся тэатральныя прадстаўленні, праходзілі кінасеансы. Цяпер будынак ніяк не выкарыстоўваецца і знаходзіцца ў жаласным стане[107].

Музеі

У Слюдзянцы знаходзіцца два музеі: Слюдзянскі гарадскі краязнаўчы музей і мінералагічны музей імя В. А. Жыгалава («Самацветы Байкала»)

Слюдзянскі краязнаўчы музей

Слюдзянскі краязнаўчы музей размешчаны ў будынку, які належыць лакаматыўнаму дэпо. У ім знаходзяцца розныя экспанаты: ад археалагічных артэфактаў да мадэлі Слюдзянскага чыгуначнага вузла, якія прадстаўляюць гісторыю горада з самых старажытных часоў да нашых дзён. У музейных фондах захоўваюцца мноства фатаграфій, якія распавядаюць пра выдатных слюдзянцаў і іх рабочыя і ваенныя подзвігі. У музеі ёсць таксама бібліятэка з рознымі выданнямі, у тым ліку і рарытэтнымі, па розных галінах гісторыі і транспарту[108].

Музей імя Жыгалава

Асноўны артыкул: мінералагічны музей В. А. Жыгалава Мінералагічны музей імя В. А. Жыгалава («Самацветы Байкала») — адзіны ў Расіі прыватны мінералагічны музей. Ён быў створаны энтузіястам Валерыем Жыгалавым у 1990 годзе. У яго калекцыі сабрана каля 10 тыс. мінералаў, многія з якіх былі сабраныя асабіста Жыгалавым у навакольных гарах. Музей з часам ператварыўся ў комплекс па абслугоўванню турыстаў[109].

Бібліятэкі

У горадзе дзейнічае адна бібліятэка — Слюдзянская раённая бібліятэка[86].

Адукацыя

Першая школа горада была пабудавана ў 1928 годзе ў рамках барацьбы з непісьменнасцю. Цяпер гэта МБАУ (муніцыпальная бюджэтная агульнаадукацыйная ўстанова) сярэдняя школа № 50. У ёй жа размяшчаўся Слюдзянскі ваенны шпіталь. У 1956 годзе ў Слюдзянцы была пабудавана першая чыгуначная школа Іркуцкай вобласці. Цяпер гэта ліцэй-інтэрнат № 23 «Расійская чыгунка»[110]. У далейшым былі пабудаваныя іншыя школы горада.

Па стане на 2010 у горадзе дзейнічаюць[87][111][112] 4 сярэднія школы, дзве асноўныя школы, ліцэй-інтэрнат № 23 ААТ «Расійская чыгунка», дзіцяча-юнацкая спартыўная школа, дзіцячая школа мастацтваў, чатыры дзіцячых садкі, у тым ліку дзіцячы сад № 213 ААТ «Расійская чыгунка».

Ахова здароўя

Першая бальніца ў горадзе была пабудавана ў 1903 годзе, гэта быў прыёмны пакой, арганізаваны для аказання медыцынскай дапамогі чыгуначным рабочым. Да 1920 годзе ў ёй было 20 ложкаў, і яна стала называцца чыгуначнай бальніцай. Яе першым галоўным лекарам быў Віталь Снядкоў, які прыехаў у Слюдзянку з Кастрамскай губерні. У 1937 годзе ён быў арыштаваны, але яго жонка здолела атрымаць аўдыенцыю ў Кагановіча, і той падпісаў распараджэнне аб спыненні справы ў дачыненні да Снядкова[113]. Затым Снядкоў стаў галоўным урачом, анестэзіёлагам і галоўным хірургам Слюдзянскага ваеннага шпіталя. Віталь Парфіравіч — першы ганаровы грамадзянін Слюдзянкі[114]. Цяпер бальніца называецца Недзяржаўная ўстанова аховы здароўя «Вузлавая паліклініка на станцыі Слюдзянка ААТ „Расійская чыгунка“»[115]. Галоўнай дзяржаўнай установай аховы здароўя з’яўляецца МУЗ «Слюдзянская ЦРБ». У яе ўваходзяць Култукская ўчастковая бальніца і 8 ФАПаў (фельчарскіх пунктаў). Яна разлічана на 250 ложкаў і абслугоўвае практычна ўвесь Слюдзянскі раён.

Галоўнай падзеяй у сферы аховы здароўя ў апошнія гады стала аб’яднанне вузлавой і раённай бальніц. Паколькі вузлавая бальніца належыць ААТ «РЖД», на яе набыццё з абласнога бюджэту выдзелілі 12,5 млн рублёў. Аб’яднанне і пераезд ЦРБ у будынак вузлавой бальніцы адбываецца ў сувязі з тым, што магутнасці чыгуначнай бальніцы выкарыстоўваюцца слаба, а радзільнае аддзяленне наогул не выкарыстоўваецца, што з’яўляецца вельмі сур’ёзнай праблемай для горада, у якім няма радзільні[116].

СМІ

У горадзе існуе МУП «Аб’яднаная рэдакцыя тэлебачання, радыё, газеты „Слаўнае мора“ Слюдзянскага раёна». У яе склад уваходзяць афіцыйная раённая газета «Слаўнае мора» і Слюдзянскае тэлебачанне (СТВ).

«Слаўнае Мора» выходзіць раз у тыдзень па чацвяргах і ўтрымлівае ад 16 да 24 старонак фармату А3[117]. Падпісантамі газеты з’яўляюцца каля 4000 чалавек. Яна з’яўляецца афіцыйнай газетай горада і раёна. У ёй публікуюцца розныя пастановы і ўказы раённай і гарадской адміністрацый. «Слаўнае мора» раней называлася «Ленінскі сцяг» і было заснавана ў 1931 годзе. Газета надае вялікую ўвагу пытанням гісторыі горада і раёна. У 2011 годзе яна адзначыла 80-гадовы юбілей[118].

Таксама ў горадзе выходзіць мясцовая незалежная газета «Байкал-навіны»[119].

Мясцовае тэлебачанне называецца СТВ (руск.: Слюдянское телевидение). Яго вяшчанне праходзіць у Слюдзянцы кожныя аўторак і чацвер з 19.00 да 21.00 па сетцы вяшчання канала СТС[117].

Архітэктура

У 1899—1905 гадах Слюдзянка забудоўвалася дамамі чыгуначнікаў. Станцыйны пасёлак складаўся з 44-х жылых пабудоў, вадапад’ёмнага і вадаёмнага будынка, драўлянай бальніцы на 20 ложкаў. У горадзе было пяць вуліц, дзве на т. з. Байкальскім баку, які знаходзіцца паміж Байкалам і чыгункай, і тры — з боку сучаснага цэнтра горада. Нягледзячы на тое, што будынкі былі тыпавымі, яны мелі адрозненні ў сувязі з розным часам пабудовы. Менавіта ў гэты час былі пабудаваныя старадаўні вакзал, воданапорная вежа і гарадская Свята-Мікольская царква[120].

У 1930-1950-х гадах у горадзе быў пабудаваны шэраг будынкаў у стылістыцы сталінскага ампіру, сярод іх дамы культуры «Гарняк», «Перавал», «Чыгуначнік», будынак гарадской адміністрацыі. Пазней былі ўзведзены кварталы панэльных і цагляных дамоў (раёны Квартал, Цэнтр), комплексы шматкватэрных дамоў у раёне Руда (т. з. «Пентагон»). Асноўнымі забудоўшчыкамі ў савецкі перыяд з’яўляліся рудаўпраўленне, чыгунка і кар’ер Перавал.

У расійскі час характар ​​будаўніцтва значна змяніўся, яго маштабы рэзка зменшыліся. «Новымі рускімі» быў пабудаваны шэраг асабнякоў з чырвонай цэглы, тыповым прыкладам з’яўляецца асабняк былога мэра Слюдзянскага раёна Васіля Сайкова, званы ў народзе «Сабор Васіля Блажэннага»[121].

Архітэктурныя славутасці

Слюдзянскі вакзал

Вакзал горада Слюдзянкі — адзіны ў Расіі будынак, цалкам пабудаваны з белага і ружовага нешліфаванага мармуру. Праект вакзала быў распрацаваны спецыяльна для Слюдзянкі і Кругабайкальскай чыгункі. Першапачаткова меркавалася пабудаваць у Слюдзянцы цагляны вакзал, аднак архітэктары і будаўнікі-італьянцы, якія займаліся праектаваннем і будаўніцтвам тунэляў і віядукаў на Кругабайкальскай чыгунцы, вырашылі змяніць матэрыял пабудовы. У той жа час усталяваць аўтарства праекта будынка пакуль не ўдалося[120].

У 2005 годзе Усходне-Сібірская чыгунка правяла комплексную рэканструкцыю будынка, узнавіўшы элементы архітэктуры і інтэр’еру пачатку XX стагоддзя. Адноўлены ажурныя рашоткі і каменны мур, у самім будынку з’явіліся нумары адпачынку, сталовая, камфортная зала чакання. Усярэдзіне вакзала былі ўсталяваныя тэрміналы па продажы квіткоў, сістэма абвесткі. У ходзе рамонту былі адноўлены архітэктурныя элементы будынка і прывакзальнай плошчы. Таксама ў рамках рэканструкцыі вузла быў усталяваны помнік М. І. Хілкову, міністру шляхоў зносін у гады будаўніцтва Кругабайкальскай чыгункі[122].

Свята-Мікольская царква

Асноўны артыкул: Свята-Мікольская царква, Слюдзянка

На месцы царквы першапачаткова стаяла невялікая капліца. Але будучы імператар Мікалай II, пабываўшы ў Слюдзянцы, выказаў незадаволенасць адсутнасцю ў пасёлку царквы, і з падзі Палавіннай Кругабайкальскай чыгункі перанеслі ўжо пабудаваны зруб царквы. Яе асвяціў у 1906 годзе святар суседняй Култукскай царквы Інакенцій Чурынаў. Затым, у 1914 годзе, царква была разабраная, і на месцы, на якім стаіць сучасная царква, пабудавалі стары будынак Свята-Мікольскай Царквы[123]. Яна працавала да 1929 года, калі ў рамках барацьбы з праваслаўем яе зачынілі і ў далейшым выкарыстоўвалі як клуб імя 1 Мая. У гады вайны ў ёй жылі салдаты, а ў 1947 годзе царква зноў была адкрыта. З 2008 года пачаты работы па капітальным рамонце ў сувязі з наступствамі землетрасення. Былі праведзены ўзмацненне апорных канструкцый і аднаўленне страчаных элементаў, такіх як крыжы і званы[124]. Цяпер царква адкрыта пасля капітальнага рамонту, і ў ёй здзяйсняюцца набажэнствы. Будынак храма з’яўляецца помнікам гісторыі і культуры федэральнага значэння, і 20 лютага 1995 года Указам Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі № 176 яно пастаўлена на дзяржаўную ахову[125].

Воданапорная вежа

У цэнтры горада размяшчаецца воданапорная вежа. Яна была пабудавана ссыльнымі палякамі ў 1900 годзе для забеспячэння чыгуначнага вузла пітной вадой. Пабудавана яна з чырвонай цэглы на гранітным падмурку ў стылі мадэрну з элементамі неаготыкі[31]. Сёння разам са старадаўнім паравозам Л-3504 («Лебядзянка») вежа ўваходзіць у архітэктурны комплекс дому культуры «Чыгуначнік»[86].

Cкульптурныя групы і мемарыялы

Мемарыял у парку Перавал. У гонар перамогі над ворагам у Вялікай Айчыннай вайне памяці слюдзянцаў, якія не вярнуліся з фронту, у парку Перавал быў створаны мемарыял. Ён складаецца з помніка воіну-вызваліцелю (салдат, які трымае ў правай руцэ апушчаны меч і з сумам глядзіць у зямлю) і 12 пліт з імёнамі загінуўшых за Радзіму. На плітах выбітыя імёны зніклых без вестак ці загінулых на фронце. У іх ліку значацца Героі Савецкага Саюза І. Танканог(руск.) бел. і Р. Бераснеў(руск.) бел.. Перад мемарыялам кожны год праводзяцца мясцовы Парад Перамогі і агляд юнармейцаў[126].

Мемарыял у падзі Улунтуй. 22 чэрвеня 1989 у падзі Улунтуй, на месцы старых гарадскіх могілак, было вырашана арганізаваць мемарыял у гонар байцоў, якія загінулі і памерлі ад ран у Слюдзянскім ваенным шпіталі. Кампазіцыя мемарыяла — манумент у выглядзе пяціканцовай зоркі-партала да памятных плітах і пліт з выбітымі на іх імёнамі салдат[127].

Помнік У. І. Леніну. Знаходзіцца каля будынка дэпо. Каля помніка праводзіць свае мітынгі мясцовае падраздзяленне КПРФ.

Помнік мядзведзю і малпе. Лічыцца адным з самых незвычайных помнікаў Расіі. Знаходзіцца на скрыжаванні вуліц Леніна і Горнай пры павароце на Цэнтральную кацельню па трасе М-55. Адлюстроўвае сцэну з байкі Крылова «Люстэрка і Малпа». Мядзведзь сядзіць перад малпай, якая глядзіцца ў люстэрка. Ідэя помніка належала мясцовым дарожным службам. Гэты ўчастак трасы быў вельмі аварыйным з-за досыць стромкага павароту. Неабходна была перашкода, перад якой вадзіцелі скідалі б хуткасць, якім і стала гэтая статуя. Помнік быў усталяваны ў 1978 годзе[128].

Помнік Касманаўту. Знаходзіцца на трасе М-55 пры выездзе з горада па шляху да пасёлка Сухі Ручай. Помнік з’явіўся адразу пасля палёту Ю. Гагарына, імёны скульптараў не захаваліся. На думку мясцовага краязнаўца Якавец, яго ўсталявалі маскоўскія скульптары ў 1961—1962 гг.[43].

Помнік М. І. Хілкову. Бюст Міхаіла Іванавіча Хілкова быў усталяваны ў Слюдзянцы у гонар 100-годдзя з дня[129] будаўніцтва Кругабайкальскай чыгункі ў 1905 годзе. Хілкоў, які з’яўляўся тады міністрам шляхоў зносін, кіраваў будаўніцтвам дарогі і сам выбраў месца для будаўніцтва Слюдзянкі, фактычна з’явіўшыся яе заснавальнікам. Помнік быў усталяваны ў рамках абнаўлення станцыі Слюдзянка і слюдзянскага вакзала[130].

Ракета. Манумент «Ракета» усталяваны ў двары будынка раённай клінічнай бальніцы. Яго аўтарам быў былы галоўны ўрач бальніцы Валянцін Ульянаў. Натхнёны палётам савецкіх касманаўтаў, ён самастойна зрабіў манумент з труб[76].

Спорт

Гл. таксама Асноўныя віды спорту, якія існуюць у горадзе — лыжны і гарналыжны спорт, пешы спорт, адзінаборствы і аўтаспорт.

Знаходжанне Слюдзянкі паблізу Хамар-Дабана абумовіла развіццё першых двух відаў спорту. Найбольш папулярным маршрутам для паходаў з’яўляецца т. з. сцежка на пік Чэрскага. Некаторыя спартсмены спраўляюцца з горнай трасай за адзін дзень. Са Слюдзянкі пачынаецца папулярны маршрут «Байкальская кругасветка». Ён пачынаецца ў Слюдзянцы і заканчваецца на прыпынку Арэхавая Падзь. Падрыхтаваныя ўдзельнікі праходзяць яго за 2-4 дня. Таксама са Слюдзянкі пачынаецца лыжны сверхмарафон (110 км) «Хамар-Дабан». Яго маршрут перасякае рэкі Спускавую, Слюдзянку, Утулік, Безымянную. Гісторыя марафону пачалася ў 1960-х гг. Прыгажосць мясцовасці прыцягвала альпіністаў і лыжнікаў. У 1980 годзе група іркуцкіх альпіністаў упершыню прайшла маршрут за адзін дзень. У 2000 годзе быў праведзены першы падобны сверхмарафон, і яго правядзенне стала для Слюдзянскага раёна добрай традыцыяй. Рэкорд сверхмарафона — 7 гадзін 56 хвілін[131].

Адным з галоўных кірункаў працы Слюдзянскай ДЮСШ з’яўляецца развіццё адзінаборстваў — бокса, самба, дзюдо. Слюдзянскія спартсмены рэгулярна прымаюць удзел у рэгіянальных і ўсерасійскіх спаборніцтвах. У 2011 годзе ў гонар 75-годдзя горада ў Слюдзянцы быў праведзены адкрыты рэгіянальны турнір «Слюдзянскі рынг» з удзелам спартсменаў з Іркуцкай вобласці, Бураціі і Рэспублікі Манголія. Кіраўніком журы стаў вядомы баксёр Мікалай Валуеў. Зборная Слюдзянкі здолела заваяваць на гэтым турніры 14 медалёў[132].

Аўтаспорт развіваецца ў Слюдзянцы дзякуючы кар’еру Перавал. Адзін з этапаў Чэмпіянату Сібірскай Федэральнай акругі па горных аўтамабільных гонках праводзіцца ў горадзе Слюдзянцы паблізу гэтага кар’ера. Дзесяцікіламятровая траса з перападам вышынь каля 500 метраў, розным (асфальт, мармуровая крошка, жвір) пакрыццём і стромкімі (да 180 градусаў) паваротамі з’яўляецца адной з самых складаных трас Расіі[133]. Рэкорд гэтай трасы — 4 хвіліны 49 секунд. Спаборніцтвы праводзяцца ў двух дывізіёнах: аб’ёмы рухавіка 1600 і 3500 куб. см[134].

Людзі, звязаныя са Слюдзянкай

• Аліса Мон(руск.) бел. — вядомая расійская спявачка, нарадзілася ў Слюдзянцы.
• Ігнацій (Ізраэль) Маісеевіч Дварэцкі(руск.) бел. — пісьменнік, драматург. Нарадзіўся ў Слюдзянцы.
• Сяргей Уладзіміравіч Клімец(руск.) бел. — начальнік Чыгуначных войск Расіі. Нарадзіўся ў Слюдзянцы.
• Яўген Іванавіч Ліштаванны — кіраўнік прадстаўніцтва Іркуцкай вобласці ў Манголіі, дэкан гістарычнага факультэта ІДУ[135]. Нарадзіўся ў Слюдзянцы.
• Аляксей Сцяпанавіч Караед(укр.) бел. — савецкі ўкраінскі эканаміст, загадваў кафедрай эканомікі і кіравання ў Кіеўскім нацыянальным эканамічным універсітэце. Нарадзіўся ў Слюдзянцы.
• Барыс Захаравіч Шумяцкі(руск.) бел. — савецкі дзяржаўны дзеяч, удзельнік грамадзянскай вайны ў Сібіры, рэвалюцыянер. Працаваў у слюдзянскім дэпо.
• Іван Васілевіч Бабушкін — прафесійны рэвалюцыянер. Быў схоплены ў Слюдзянцы.
• Сяргей Міронавіч Кіраў — савецкі дзяржаўны дзеяч, рэвалюцыянер. Вёў агітацыйную працу ў Слюдзянцы.
• Іван Уласавіч Танканог(руск.) бел. — Герой Савецкага Саюза. Працаваў у слюдзянскім дэпо.
• Рыгор Яфімавіч Бераснеў(руск.) бел. — Герой Савецкага Саюза. Першы савецкі салдат, які фарсіраваў Заходнюю Дзвіну.

Цікавыя факты

• У 1987—1989 гг. Іркуцк і поўдзень Іркуцкай вобласці тэрарызавала банда Стахаўцава. У 1989 годзе Стахаўцаў запланаваў здзейсніць рабаванне Слюдзянскага аддзялення Ашчадбанку. Для таго каб улады не расследавалі рабаванне (а сума нарабаванага павінна была скласці 11.000.000 савецкіх рублёў), злачынцы планавалі захапіць Слюдзянскае рудаўпраўленне і падарваць велізарную колькасць выбухоўкі, якая захоўваецца там для выбуховых работ на мясцовых кар’ерах. Як меркавалі бандыты, апоўзень, які ўзнік бы ў выніку выбуху, сцёр бы Слюдзянку з твару зямлі, але арышт кіраўніка і яго галоўнага саўдзельніка перашкодзіў гэтым планам[136].

Зноскі

1. 1 2 Предварительные итоги Всероссийской переписи населения 2010 в Иркутской области (нявызн.) (zip) (недаступная спасылка). Иркутскстат. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
2. ↑ Мраморные дороги слюдяного города (нявызн.) (недаступная спасылка). Восточно-Сибирская Правда. Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
3. 1 2 3 4 5 6 7 Археологические находки на Шаманском мысе (нявызн.) (недаступная спасылка). Байкальский край — информационно-краеведческий портал. Архівавана з першакрыніцы 6 кастрычніка 2010. Праверана 7 сакавіка 2012.
4. ↑ Древние обитатели Прибайкалья (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 1 верасня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
5. ↑ Прибайкалье в период средневековья (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 2 сакавіка 2010. Праверана 7 сакавіка 2012.
6. 1 2 3 4 5 Гольдфарб С., Кобенков А., Харитонов А. Путешествие в страну мраморных гор. Глава 4. (нявызн.) (недаступная спасылка). Библиотека исторических знаний. Архівавана з першакрыніцы 29 снежня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
7. 1 2 3 Гольдфарб С., Кобенков А., Харитонов А. Путешествие в страну мраморных гор. Глава 2 (нявызн.) (недаступная спасылка). Библиотека исторических знаний. Архівавана з першакрыніцы 14 чэрвеня 2015. Праверана 7 сакавіка 2012.
8. ↑ Притяжение байкальских минералов (нявызн.) (недаступная спасылка). ВСП.RU. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
9. ↑ Слюдянка (нявызн.) (недаступная спасылка). Туристическая фирма «Созвездие». Архівавана з першакрыніцы 10 снежня 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
10. ↑ Гольдфарб С., Кобенков А., Харитонов А. Путешествие в страну мраморных гор. Глава 5 (нявызн.) (недаступная спасылка). Библиотека исторических знаний. Архівавана з першакрыніцы 14 чэрвеня 2015. Праверана 7 сакавіка 2012.
11. ↑ Станция Слюдянка — будущий районный центр (нявызн.) (недаступная спасылка). Православный приход храма святителя Николая Мирликийского города Слюдянка. Архівавана з першакрыніцы 2 студзеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
12. ↑ Регионы Байкала — Слюдянка (нявызн.) (недаступная спасылка). Байкал Экспедишн Сервис. Архівавана з першакрыніцы 2 студзеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
13. ↑ А. П. Косых, В. Н. Панов, В. Г. Тюкавкин. История Иркутской области: Учеб. пособ. по краеведению для учащихся 7 −10 кл. сред. шк. — 2 — е изд., доп., перераб. — Иркутск: Вост. — Сиб. кн. изд., 1983. — 176 с. — 50 000 экз.
14. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Гольдфарб С., Кобенков А., Харитонов А. Путешествие в страну мраморных гор. Глава 7(руск.)  (недаступная спасылка). Библиотека исторических знаний. Архівавана з першакрыніцы 2 студзеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
15. ↑ Куклин И. С. Воспоминания(руск.)  (недаступная спасылка). Библиотека исторических знаний. Архівавана з першакрыніцы 2 студзеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
16. ↑ «Униженные да возвысятся. Политические репрессии в Слюдянке и их жертвы» — проект Р.Л. Яковец(руск.)  (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
17. 1 2 Марина Ишмухаметова. Слюдянский военный госпиталь(руск.)  (zip). Фестиваль творческих работ учащихся “Портфолио”. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
18. ↑ «Военно-мемориальные некрополи Слюдянки, 1942—1948 годы»(руск.)  (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
19. ↑ Фотогалерея — Альбом «Город Слюдянка»(руск.)  (недаступная спасылка). Православный приход храма святителя Николая Мирликийского города Слюдянка. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
20. ↑ Район встретил День Победы(руск.) . Газета «Славное море». Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
21. 1 2 3 4 5 6 Слюдянка : Экономика, ресурсы(руск.)  (недаступная спасылка). Pribaikal.ru Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
22. ↑ Локомотивное депо Слюдянка-1(руск.)  (недаступная спасылка). Библиотека исторических знаний. Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
23. ↑ Слюдянское рудоуправление(руск.)  (недаступная спасылка). Горная энциклопедия. Архівавана з першакрыніцы 12 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
24. ↑ Гольдфарб С., Кобенков А., Харитонов А. Путешествие в страну мраморных гор. — Иркутск: Агентство «КП-Байкал», 2000. — С. 159. — 356 с. — 2 000 экз.
25. ↑ Валентин Чемякин. Орехи. Осень 1980(руск.)  (недаступная спасылка). 2cool.ru. Архівавана з першакрыніцы 17 ліпеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
26. ↑ Гордость полиции — Доска Памяти(руск.)  (недаступная спасылка). САЙТ МВД РФ. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
27. ↑ Гольдфарб С., Кобенков А., Харитонов А. Путешествие в страну мраморных гор. — Иркутск: Агентство «КП-Байкал», 2000. — С. 290—291. — 356 с. — 2 000 экз.
28. ↑ Гольдфарб С., Кобенков А., Харитонов А. Путешествие в страну мраморных гор. — Иркутск: Агентство «КП-Байкал», 2000. — С. 159—160. — 356 с. — 2 000 экз.
29. ↑ У Слюдянки — юбилей! В этом году городу исполняется 75 лет (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
30. ↑ Слюдянка (Иркутская область)(руск.)  (недаступная спасылка). Народная энциклопедия «Мой город». Архівавана з першакрыніцы 30 красавіка 2010. Праверана 7 сакавіка 2012.
31. 1 2 3 4 5 6 7 Слюдянка(руск.)  (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
32. ↑ Жители Слюдянки обсудили проект благоустройства мыса Шаманский (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 2 красавіка 2015. Праверана 7 сакавіка 2012.
33. ↑ Подъём от Байкала к перевалу (нявызн.) (недаступная спасылка). Транссиб.ru. Путевые заметки. Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
34. ↑ Исследование геодинамических возмущений во время Култукского землетрясения 27 августа 2008 года (нявызн.) (pdf) (недаступная спасылка). Отдел физических проблем БНЦ СО РАН, г. Улан-Удэ. Архівавана з першакрыніцы 11 лютага 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
35. ↑ В Иркутской области устраняют последствия землетрясения (нявызн.) (недаступная спасылка). Новости МЧС. Архівавана з першакрыніцы 9 верасня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
36. ↑ Ущерб от землетрясения в Иркутской области оценивается в 80 млн рублей (нявызн.) (недаступная спасылка). Информационное агентство «Город новостей». Архівавана з першакрыніцы 15 ліпеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
37. ↑ Детсад, разрушенный землетрясением, вновь отстроен в Иркутской области (нявызн.) (недаступная спасылка). РИА Новости Недвижимость. Архівавана з першакрыніцы 9 верасня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
38. ↑ Краеведческая конференция на тему: «Основание и развитие города Слюдянки» (нявызн.) (недаступная спасылка). Статьи Фестиваля «Открытый урок». Архівавана з першакрыніцы 15 ліпеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
39. 1 2 Слюдянское рудоуправление (нявызн.) (недаступная спасылка). Все словари и энциклопедии на dic.academic.ru. Архівавана з першакрыніцы 20 ліпеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
40. ↑ «Ангарскцемент» запустил карьер «Перевал» в Слюдянке (нявызн.). СибИнформ — Новости Иркутска и Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
41. 1 2 3 Лазурит (нявызн.) (недаступная спасылка). Энциклопедия символов. Архівавана з першакрыніцы 15 чэрвеня 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
42. ↑ Лазурит (нявызн.) (недаступная спасылка). Все о минералах и их свойствах. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
43. 1 2 3 Гольдфарб С., Кобенков А., Харитонов А. Путешествие в страну мраморных гор. Глава 6 (нявызн.) (недаступная спасылка). Библиотека исторических знаний. Архівавана з першакрыніцы 14 чэрвеня 2015. Праверана 7 сакавіка 2012.
44. ↑ Минералогия Сибири (нявызн.) (недаступная спасылка). Lavrovit.ru. Архівавана з першакрыніцы 22 красавіка 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
45. ↑ Список минералов Южного Прибайкалья (нявызн.) (недаступная спасылка). Минералогический музей «Самоцветы Байкала». Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2011. Праверана 7 сакавіка 2012.
46. ↑ Климат Иркутской области (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
47. ↑ г. Слюдянка, Слюдянский р-он, Иркутская область (нявызн.) (недаступная спасылка). Иркутск-метео. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
48. 1 2 3 4 Галазий Г. И. Байкал в вопросах и ответах. — Издание 2-е, испр. и доп. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1987. — 384 с. — 100 000 экз.[. — Иркутск, 1989]
49. ↑ Жители города Слюдянка Иркутской области рискуют остаться без места жительства из-за разлива Похабихи(руск.)  (недаступная спасылка). Вести-Иркутск. Архівавана з першакрыніцы 18 ліпеня 2014. Праверана 9 сакавіка 2012.
50. ↑ Поход на пик Черского (нявызн.) (недаступная спасылка). Байкал Дискавери. Архівавана з першакрыніцы 23 верасня 2015. Праверана 9 сакавіка 2012.
51. 1 2 Бояркин В. М. География Иркутской области. — 3-е, испр. и доп. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1985. — С. 63—64. — 176 с. — 40 000 экз.
52. ↑ История Слюдянки в лицах (нявызн.) (недаступная спасылка — гісторыя ). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Праверана 7 сакавіка 2012.(недаступная спасылка)
53. ↑ Почвы Прибайкалья (нявызн.) (pdf) (недаступная спасылка). Вестник кафедры географии ВСГАО. Архівавана з першакрыніцы 20 сакавіка 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
54. ↑ Бояркин В. М. География Иркутской области. — 3-е, испр. и доп. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1985. — С. 65. — 176 с. — 40 000 экз.
55. ↑ Бояркин В. М. География Иркутской области. — 3-е, испр. и доп. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1985. — С. 68. — 176 с. — 40 000 экз.
56. ↑ В Слюдянском районе медведь напал на мужчину (нявызн.). Вести-Иркутск. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
57. 1 2 Слюдянка : Хронология (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
58. ↑ Экология (нявызн.) (недаступная спасылка). Портал Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
59. ↑ Перепись населения СССР 1959 года (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2011. Праверана 7 сакавіка 2012.
60. ↑ Перепись населения СССР 1970 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
61. ↑ Перепись населения СССР 1979 года (нявызн.). «Электронная Земля» — проект ИГ РАН. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
62. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов (нявызн.) (недаступная спасылка). Демоскоп Weekly. Архівавана з першакрыніцы 27 чэрвеня 2017. Праверана 7 сакавіка 2012.
63. ↑ Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов — райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более человек (нявызн.) (xls) (недаступная спасылка). Всероссийская перепись населения. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
64. ↑ Место рождения — СССР. И никакой Кубы! (нявызн.) (недаступная спасылка). Газета «Байкал-новости». Архівавана з першакрыніцы 2 студзеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
65. ↑ Церковь Христиан Адвентистов Седьмого Дня (нявызн.) (недаступная спасылка). Все Церкви. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
66. ↑ Церковь Евангельских Христиан-Баптистов (нявызн.) (недаступная спасылка). Все Церкви. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
67. ↑ Шаманский мыс (нявызн.) (недаступная спасылка). Байкалер.ру. Архівавана з першакрыніцы 14 жніўня 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
68. ↑ В День России около 40 слюдянских девчонок и мальчишек стали полноправными гражданами России (нявызн.). Интернет портал по теме ЖКХ. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
69. ↑ Трещина в бюджете (нявызн.). РГ Прибайкалье. Праверана 7 сакавіка 2012.
70. ↑ Слюдянский районный суд. Главная страница (нявызн.) (недаступная спасылка). Слюдянский районный суд Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 7 верасня 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
71. ↑ Дума Слюдянского района (нявызн.) (недаступная спасылка). Официальный сайт Слюдянского района. Архівавана з першакрыніцы 7 лістапада 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
72. ↑ Должиков Андрей Владимирович (нявызн.). Прибайкалье в лицах. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
73. ↑ Избирательные округа города Слюдянки (нявызн.) (doc). Официальный сайт Слюдянского района. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
74. ↑ Иркутская область: отделения почты России (нявызн.) (недаступная спасылка). Почта России. Архівавана з першакрыніцы 16 лістапада 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
75. ↑ «Байк-Хан». Контакты (нявызн.) (недаступная спасылка). Гостиница Байк-Хан. Архівавана з першакрыніцы 6 лістапада 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
76. 1 2 Россия. Омуль (нявызн.) (недаступная спасылка). Телепрограмма «Вокруг Света». Архівавана з першакрыніцы 15 чэрвеня 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
77. ↑ Слюдянка. Впечатления (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 ліпеня 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
78. ↑ Слюдянка: революционное прошлое и туристическое будущее (нявызн.) (недаступная спасылка). Газета «Копейка». Архівавана з першакрыніцы 25 лютага 2010. Праверана 7 сакавіка 2012.
79. ↑ Просто беда с этим омулем (нявызн.). Новости Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
80. ↑ «Карьер „Перевал“» наращивает объёмы производства (нявызн.). Вести-Иркутск. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
81. ↑ Слюдянка: история (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
82. ↑ Главная страница (нявызн.) (недаступная спасылка). ООО «Байкальский камнеобрабатывающий завод». Архівавана з першакрыніцы 14 сакавіка 2017. Праверана 7 сакавіка 2012.
83. ↑ Археологические находки на Шаманском мысе (нявызн.) (недаступная спасылка). Baikalarea.ru. Архівавана з першакрыніцы 6 кастрычніка 2010. Праверана 7 сакавіка 2012.
84. ↑ Кругобайкальский Экспресс. Байкальский Круиз (нявызн.) (недаступная спасылка). Кругобайкалка. Ру — Отдых на Байкале, туры по Байкалу. Архівавана з першакрыніцы 29 снежня 2019. Праверана 7 сакавіка 2012.
85. ↑ Слюдянка (нявызн.) (недаступная спасылка). MyCicerone. Архівавана з першакрыніцы 21 студзеня 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
86. 1 2 3 4 5 6 7 8 Отчет о результатах деятельности мэра и администрации муниципального образования Слюдянский район за 2010 год (нявызн.) (doc). Официальный сайт Слюдянского района. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012. (руск.)
87. 1 2 3 Слюдянский район Иркутской области (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
88. ↑ Новости района (нявызн.). Официальный сайт Слюдянского района. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
89. ↑ Запустили очистные сооружения в городе Слюдянка на берегу Байкала (нявызн.) (недаступная спасылка). фициальный сайт газеты Славное море города Слюдянки. Архівавана з першакрыніцы 26 студзеня 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
90. ↑ В Слюдянке возобновили строительство спортивного комплекса (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
91. ↑ Зона обслуживания — Иркутская область (нявызн.) (недаступная спасылка). Салоны-магазины сотовой связи МТС. Архівавана з першакрыніцы 21 чэрвеня 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
92. ↑ Почтовые индексы — город Слюдянка (нявызн.) (недаступная спасылка). Почтовые индексы России. Архівавана з першакрыніцы 28 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
93. ↑ Банки Слюдянки (нявызн.) (недаступная спасылка). ВсеБанкиТут.ru. Архівавана з першакрыніцы 7 сакавіка 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
94. ↑ Контакты (нявызн.) (недаступная спасылка). СОГАЗ-Мед — страховая медицинская компания. Архівавана з першакрыніцы 3 снежня 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
95. ↑ Офис в г. Слюдянка (нявызн.). Страховая компания Росгосстрах. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
96. ↑ Контакты компании «ВостСибЖАСО» (нявызн.) (недаступная спасылка). ВостСибЖасо. Архівавана з першакрыніцы 26 чэрвеня 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
97. ↑ Расстояния от Слюдянки (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
98. ↑ Расписание электричек: Слюдянка-1 (нявызн.) (недаступная спасылка). tutu.ru. Архівавана з першакрыніцы 11 снежня 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
99. ↑ Мотаня (нявызн.) (недаступная спасылка). Городские диалекты. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2014. Праверана 7 сакавіка 2012.
100. ↑ Новости (нявызн.) (недаступная спасылка). Восточно-Сибирская ЖД. Архівавана з першакрыніцы 2 жніўня 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
101. ↑ Новости дороги (нявызн.) (недаступная спасылка). Восточно-Сибирская ЖД. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
102. ↑ ИРГУПС (нявызн.) (недаступная спасылка). Иркутский государственный университет путей сообщения. Архівавана з першакрыніцы 20 лютага 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
103. ↑ Подразделения ГИБДД (нявызн.) (недаступная спасылка). ГИБДД по Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 17 чэрвеня 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
104. ↑ Главная Страница (нявызн.) (недаступная спасылка). ООО «Баргузин». Архівавана з першакрыніцы 23 мая 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
105. ↑ МБУК Дом Культуры Перевал (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.]
106. ↑ Церковь Евангельских Христиан-Баптистов (нявызн.) (недаступная спасылка). Все Церкви. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
107. ↑ История Слюдянки в лицах (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
108. ↑ Краеведческий музей локомотивного депо (нявызн.) (недаступная спасылка). BaikalNature. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
109. ↑ Частный музей минералов В. А. Жигалова (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 мая 2011. Праверана 7 сакавіка 2012.]
110. ↑ Школе-интернату № 23 города Слюдянки исполнилось 55 лет(руск.)  (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
111. ↑ Муниципальные образовательные учреждения Иркутской области(руск.)  (doc) (недаступная спасылка). Министерство образования Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 9 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
112. ↑ Новости ВСЖД(руск.) . Восточно-Сибирская ЖД. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
113. ↑ Тяжел их труд, но благороден(руск.) . Газета «Гудок». Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
114. ↑ Яковец Р. Л. Судьбы, ушедшие под откос(руск.)  (недаступная спасылка). Библиотека исторических знаний. Архівавана з першакрыніцы 14 чэрвеня 2015. Праверана 7 сакавіка 2012.
115. ↑ Слюдянская узловая больница (нявызн.) (недаступная спасылка). Региональная дирекция медицинского обеспечения. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
116. ↑ Чем жива, районка? (нявызн.) (недаступная спасылка). ВСП.RU. Архівавана з першакрыніцы 11 кастрычніка 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
117. 1 2 Газета «Славное море» (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
118. ↑ Газета Слюдянского района «Славное море» отметит 80-летний юбилей (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 9 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
119. ↑ Главная страница (нявызн.) (недаступная спасылка). Газета «Байкал-новости». Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2020. Праверана 7 сакавіка 2012.
120. 1 2 Станция и станционный посёлок Слюдянка (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 13 ліпеня 2011. Праверана 7 сакавіка 2012.
121. ↑ Должность мэра — это крайняя точка вертикали (нявызн.) (недаступная спасылка). Первый канал. Архівавана з першакрыніцы 6 снежня 2011. Праверана 7 сакавіка 2012.
122. ↑ Пресс-релизы (нявызн.) (недаступная спасылка). Пресс-Центр ОАО РЖД. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
123. ↑ История Свято-Никольской церкви(руск.)  (doc) (недаступная спасылка). Православный приход храма святителя Николая Мирликийского города Слюдянка. Архівавана з першакрыніцы 2 жніўня 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
124. ↑ Иркутская епархия.(руск.)  (недаступная спасылка). Региональный православный портал. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
125. ↑ Слюдянка (нявызн.) (недаступная спасылка). Туризм в Иркутске на Irk.ru. Архівавана з першакрыніцы 11 чэрвеня 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
126. ↑ Силантьев В. П. Почётный гражданин (нявызн.). Библиотека исторических знаний. Праверана 7 сакавіка 2012.
127. ↑ О книге председателя общества «Родословие» Н. С. Пономаревой «Военно-мемориальные некрополи Слюдянки, 1942—1948 годы»(руск.)  (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
128. ↑ Кто памятник себе воздвиг?(руск.)  (недаступная спасылка). Информационно-аналитический портал Профиль. Архівавана з першакрыніцы 16 снежня 2013. Праверана 7 сакавіка 2012.
129. ↑ Сеем разумное, чтобы выдрать с корнями? (нявызн.). Общество — Аргументы и Факты Иркутск. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 7 сакавіка 2012.
130. ↑ После реконструкции открылся вокзал в Слюдянке (нявызн.) (недаступная спасылка). ЖелДорПрессИнформ. Архівавана з першакрыніцы 6 снежня 2010. Праверана 7 сакавіка 2012.
131. ↑ История Марафона (нявызн.) (недаступная спасылка). Сверхмарафон «Хамар-Дабан». Архівавана з першакрыніцы 9 сакавіка 2011. Праверана 7 сакавіка 2012.
132. ↑ Николай Валуев шагнул на «Слюдянский ринг»(руск.)  (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
133. ↑ Любители экстремального вождения приняли участие в горной гонке в Слюдянке(руск.)  (недаступная спасылка). Информационный портал Обл-вести.ру. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
134. ↑ Автогонки «Байкал-2011» прошли в Слюдянке (нявызн.) (недаступная спасылка). Pribaikal.ru — Все об Иркутской области. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 7 сакавіка 2012.
135. ↑ Главой представительства Приангарья в Монголии назначен профессор мировой экономики (нявызн.). РИА «Сибирь». Праверана 7 сакавіка 2012.
136. ↑ Разоружить ОВД Баяндая, похоронить Слюдянку (нявызн.) (недаступная спасылка). Газета «Копейка». Архівавана з першакрыніцы 6 красавіка 2008. Праверана 7 сакавіка 2012.

Літаратура

• Гольдфарб С., Кобенков А., Харитонов А. Путешествие в страну мраморных гор. — Иркутск: Агентство «КП» — Байкал”, 2000. — 356 с.
• Косых А. П., Панов В. Н., Тюкавкин В. Г. История Иркутской области. — второе, дополненное и переработанное. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1983. — 174 с.
• Галазий Г. И. Байкал в вопросах и ответах. — второе, исправленное и дополненное. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1987. — 384 с.
• Бояркин В. М. География Иркутской области: Учебное пособие для средних школ. — третье, исправленное и дополненное. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1985. — 176 с.

Спасылкі

	Слюдзянка на Вікісховішчы

• Афіцыйны сайт Слюдзянскага раёна і горада Слюдзянка (руск.)
• Слюдянка в энциклопедии «Мой город» (руск.)
• Фотоальбом с рассказом и картой — Слюдянка и окрестности (руск.)

• [Природа Байкала

  Слюдянка](http://nature.baikal.ru/obj.shtml?obj=village&id=slyudyanka) (руск.)

• Слюдянка — Кругобайкал (руск.)
• Библиотека исторических знаний (руск.)
• Районная газета Байкал-новости (руск.)

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.