Ака (горад)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ака, значэнні. А́ка (іўр.: עכו, араб. عكا‎‎), А́кра, Сен-Жан д’Акр (еўрапейскія мовы: Acre, St. Jean d’Acre) — горад у Заходняй Галілеі (Ізраіль), размешчаны прыкладна за 23 км на поўнач ад горада Хайфа, на беразе Міжземнага мора. Стары горад унесены ў спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Гісторыя

Старажытная гісторыя

Ака — адзін з найстаражытных у рэгіёне гарадоў, заселенасць якіх не перарывалася з моманту заснавання[2].

Паводле розных звестак людзі сяліліся тут яшчэ ў познім медным ці раннім бронзавым веку, 6000[3] ці 5500[4] гадоў таму — аднак тыя паселішчы былі нясталымі[4] і неўрбанізаванымі.[3] Іх матэрыяльныя сляды губляюцца 5000 гадоў таму прыкладна на тысячагоддзе[5], хоць можна знайсці ўскосныя сведчанні прысутнасці тут людзей[3]. На тэрыторыі непадалёк ад Ака знойдзены таксама рэшткі паселішчаў часоў ярмукскай культуры (7000 — 8500 гадоў назад)[6].

Каля 2350 гады да н.э. праз даліну Ака, верагодна, праходзіць армія фараона Піёпі I пад камандваннем яго палкаводца Уны. Аўтабіяграфія апошняга згадвае высадку з мора за «носам антылопы» — гэта значыць, магчыма, за гарой Кармель — з мэтай здушэння паўстання. Лічыцца, аднак, што ўласна бітва адбылася ў Ізрэельскай даліне[7].

Першым дакументам, у якім, магчыма, непасрэдна згадваецца Ака, з’яўляецца царскі архіў Эблы (англ.: Ebla tablets), (каля 2400—2250 гг. да н.э.)[8][9]. Нароўні з прыбярэжнымі Бібласам, Сідонам, Дорам, Ашдодам і Газай Ака апынуўся ўключаны ў гандлёвы маршрут купца з Эблы. Аднак, адсутнасць знаходак, якія адносяцца да гэтай эпохі, выклікае сумненні ў ідэнтыфікацыі згаданага ў архіве горада. Хоць значна больш старажытныя знаходкі існуюць[9].

Каля 2000 гады да н.э. у даліне Ака сталі масава з’яўляцца гарады — да гэтага часу адносяцца і першыя артэфакты, якія сведчаць пра Ака як пра горад[3][10]. Тады ён быў размешчаны на паўночны ўсход ад сучаснага горада, за паўтары-да кіламетры ад мора: яго рэшткі вядомыя цяпер як Тэль-Ака (іўр.: תל עכו)[5][9]. Магчыма, у тыя часы берагавая лінія выглядала інакш, і вада ўшчыльную падступала да горада[8].

Ака быў размешчаны на скрыжаванні міжнародных гандлёвых шляхоў і таму заўсёды з’яўляўся цэнтрам гісторыі[8]. Горад быў цэнтрам сустрэч мноства разнастайных культур і стратэгічным месцам для ваенных кампаній.

Сярод усіх гарадоў на Сірыйскім узбярэжжы, ад Антыёхіі і да Газы, няма яшчэ такога горада, як Ака, чый летапіс быў бы так насычаны падзеямі, і няма іншага такога горада, чый уплыў на лёс усёй краіны быў бы настолькі вялікім. (Лорэнс Оліфант, 1882)

Дзесьці да 1800 годзе да нашай эры ў даліне было размешчана парадку 25 гарадоў[10], многія (і Ака сярод іх) абнесеныя сценамі[10][11]. Агламерацыя, якая склалася вакол Ака, з’яўлялася першай па насельніцтве і другой па значнасці пасля Хацора на тэрыторыі сучаснага Ізраіля. Знойдзеныя археолагамі шматлікія прадметы імпарту даказваюць развітыя гандлёвыя сувязі з Кіпрам, Егіптам, Іарданіяй, Сірыяй, узбярэжжам Лівана і Антальяй[10]. Сярод знаходак — скарабей з імем фараона Сенусерэта I (1971—1926 гг. да н.э.)[12].

Ака відавочна згадваецца ў егіпецкіх «тэкстах праклёнаў» (англ.: Execration texts)[9][13], якія датуюцца часам не пазней за 1800—1725 гады да н.э.[13] Гэтыя тэксты пісаліся на гліняных рэчах, якія разбівалі, каб праклёны пачалі дзейнічаць. Назва Ака, як і многіх іншых гарадоў (у тым ліку, яшчэ трох з даліны Ака), была напісаная на глінянай фігурцы палоннага[14]. Побач было напісана і імя цара Ака: Тыр’ам[5][12].

Наступнай згадкай Ака з’яўляецца назва ‘‘Аак’’, выяўленае ў выбітым на сцяне Карнакскага храма Амона ў Фівах спісе гарадоў, заваяваных у час першага ваеннага паходу Тутмоса III (прыкладна 1456 г. да н.э., паводле іншых звестак 1468 г. да н.э.[15]). У лістах з Амарны XIV стагоддзя да н.э. (у раёне 1400 гады да н.э.), знойдзеных пры раскопках у Эль-Амарне старажытнаегіпецкіх клінапісных архівах перапіскі ханаанскіх цароў, таксама згадваецца месца, названае Ака[16][17]; роўна як і ў ранейшых па часе «тэкстах праклёнаў»[18]. У далейшым горад перайшоў пад валадарства хетаў і быў ізноў адваяваны Сеты I у XIII стагоддзі да н.э., разам з іншымі паўднёвымі фінікійскімі гарадамі[19].

У кнізе Ісуса Навіна, а таксама ў іншых крыніцах горад згадваўся пад імёнамі «Ахшаф» і «Ума». У эпоху ізраільскага царства быў пад уладай фінікійцаў, і быў афіляваны з Фінікіяй палітычна і культурна. У Танаху (кніга Суддзяў) згадваецца пад назвай Ака ў сувязі з рассяленнем калена Асіра, у надзел якога ўвайшоў горад, але з якога ён так і не змог выгнаць мясцовых ханаанскіх жыхароў. «Асір не выгнаў жыхароў Ака, і жыхароў Сідона[20], і Ахлава[21], і Ахзіва[22], і Хелвы, і Афека[23], і Рэхова[24].»  (Суд. 1:31). Паводле Іосіфа Флавія, які называе яго Акрай, горад кіраваўся адным з губернатараў правінцый Саламона.

Каля 725 г. да н.э. Ака далучыўся да Сідона і Тыра ў паўстанні супраць Салманасара V[25]. У 701 годзе да н.э. Ака быў заваяваны асірыйскім царом Санхерывам. Насельніцтва горада паўстала супраць яго ўнука Асархадона (Ашурахідына), які, аднак, ізноў авалодаў Ака прыблізна ў 650 годзе да н.э. У перыяд персідскага валадарства Ака стаў ваенна-марской базай, якая адыгрывала важную ролю ў вайне супраць Егіпта. Страбон апісвае горад, як быў пэўны час месцам збору для персаў у іх экспедыцыях супраць Егіпта.

Грэчаскі, іўдзейскі і рымскі перыяды

Пасля вяртання яўрэяў з вавілонскага паланення Ака не быў імі заваяваны і заставаўся пад уладай Тыра.

Грэчаскія гісторыкі называюць горад Аке, што перакладаецца як «вылячэнне». Паводле грэчаскага міфа, Геракл знайшоў тут гаючыя травы, якія вылечылі яго раны[26]. У 333 годзе да н.э. горад быў хутка заваяваны Аляксандрам Македонскім і ператварыўся ў грэчаскую калонію. Неўзабаве пасля заваявання яго назва была змененая на Антыёхія Пталемаіда (стар.-грэч. Αντιόχεια Πτολεμαίς).

У 330 годзе да н.э. Ака перабіраецца з Тэль-Ака на бераг мора. Ака стаў самым важным партовым горадам у краіне, і адным з найбуйнейшых гарадоў эліністычнага свету. Горад распаўсюдзіўся на плошчы ў 1000 дунамаў.

Пасля смерці Аляксандра Вялікага і падзелу царства горадам пачалі кіраваць егіпецкія Пталамеі, якія (верагодна, Пталамей Сатэр) далі яму назву Пталемаіда[27]. Пад гэтай назвай Ака згадваецца ў Бібліі, у пасланнях апостала Паўла, які правёў дзень у Пталемаідзе (Дзеянні 21:7). Захоплены Антыёхам Вялікім у 219 годзе да н.э. Ака ўвайшоў у склад імперыі Селеўкідаў і быў названы Антыёхіяй. Знаходзячыся пад уладай Селеўкідаў, Ака неаднаразова служыў базай для ваенных дзеянняў супраць Іўдзеі. Каля 165 г. да н.э. Іуда Макавей нанёс паражэнне Селеўкідам у некалькіх бітвах у Галілеі і пераследваў іх да Пталемаіды. Каля 153 г. да н.э. сын Антыёха Епіфана Аляксандр Балас, які змагаўся за карону Селеўкідаў з Дэметрыем, захапіў горад, які адкрыў яму свае вароты. Дэметрый прапанаваў Макавеям мноства хабараў з мэтай заручыцца падтрымкай яўрэяў супраць свайго саперніка, — у тым ліку перадачу даходаў Пталемаіды на карысць Іерусалімскага Храма, але ўсё дарма. Янатан Макавей паставіў на Аляксандра, і ў 150 г. да н.э. быў з вялікімі ўшанаваннямі прыняты ім у Пталемаідзе. Некалькімі гадамі пазней, аднак, Трыфан, афіцэр Селеўкідаў, які пачаў падазраваць Макавеяў, завабіў Янатана ў Пталемаіду, дзе паланіў яго.

Пасля смерці Антыёха VII Сідэта Ака пераходзіў ад аднаго эліністычнага кіраўніка да іншага і стаў фактычна незалежным горадам. У часы Хасманейскай дзяржавы Ака быў абложаны войскамі Аляксандра Яная. У той момант Ака меў статус свабоднага грэчаскага горада, на чале з гарадскім дзяржаўным саветам (Буле). Буле Ака звярнулася па дапамогу да Пталамея Латура. Пталамей прыбыў на дапамогу да абложанага Ака з трыццацітысячнай арміяй і высадзіўся ў раёне сучаснай Хайфы. Пад ціскам гэтага Александру Янаю прыйшлося зняць аблогу з Ака, хоць ён і прасунуўся да самых подступаў горада[28].

Пры Пампеі ў 52—54 гг. да н.э. ён быў далучаны да Рымскай імперыі. У 48—47 гг. да н.э. у Ака высадзіўся Юлій Цэзар. Горад заваёўвалі Клеапатра VII Егіпецкая і Тыгран II Армянскі. У 39 годзе да н.э. Ірад I выкарыстоўваў Ака як апорны пункт у сваіх ваенных дзеяннях супраць Матыт’ягу Антыгона II. Ён пабудаваў тут гімнасій; значэнне гавані Ака паменшылася пасля таго, як Ірад I пабудаваў порт у Кесарыі. Калі пачалася Першая іўдзейская вайна, у Ака пачалося паўстанне яўрэяў. У 67 годзе н.э. з Ака Веспасіян распачаў паход супраць паўсталай Галілеі.

У горадзе была заснавана рымская калонія Клаўдзіі Кесарыс. У рымскі перыяд Ака значна перарос межы Старога горада. На працягу гэтага перыяду яўрэі працягвалі жыць у горадзе, але ніколі не складалі ў ім большасці. Называлі яўрэі горад па-ранейшаму — Ака. Пасля канчатковага падзелу Рымскай імперыі ў 395 г. н.э., Ака патрапіў пад кіраванне Усходняй (пазней Візантыйскай) Імперыі.

Ранні ісламскі перыяд

Услед за паражэннем, нанесеным візантыйскай арміі Іраклія мусульманскай арміяй Халіда ібн аль-Валіда ў бітве пры Ярмуку і капітуляцыяй хрысціянскага Іерусаліма перад халіфам Амарам, Ака пачынаючы з 638 г. перайшоў пад уладу Праведнага халіфата[2]. Паводле раннемусульманскага гісторыка аль-Белазуры, фактычнае заваяванне Ака ўзначальвалася Шархабілам ібн Хасанам і, хутчэй за ўсё, горад здаўся без супраціўлення[29]. Арабскае заваяванне прынесла Ака адраджэнне, і горад служыў галоўным портам Палесціны ў перыяд Амеядскага і наступнага Абасідскага халіфатаў, а таксама на працягу кіравання крыжакоў аж да XIII стагоддзя[2].

Першы амеядскі халіф Муавія (гады кіравання 661—680) лічыў прыбярэжныя гарады Леванта стратэгічна значнымі. Таму ён узмацніў умацаванні Ака і перасяліў з іншых частак мусульманскай Сірыі персаў, каб засяліць імі горад. З Ака, які стаў, нароўні з Тырам, адной з найважнейшых верфяў рэгіёна, Муавія выступіў у напад супраць падуладнага Візантыі Кіпра. У 669 г. візантыйцы напалі на прыбярэжныя гарады, выпусіўшы Муавію сабраць караблебудаўнікоў і цясляроў і адправіць іх у Ака. Горад будзе працягваць служыць асноўнай ваенна-марской базай «ваеннай акругі Іардана» аж да перыяду кіравання халіфа Хішама ібн Абд аль-Маліка (723—743), які перанёс большую частку верфяў на поўнач, у Тыр[29]. Тым не менш Ака заставаўся значным у ваенным плане горадам на працягу перыяду ранніх Абасідаў; у 861 г. халіф Аль-Мутавакіль выдаў указ ператварыць Ака ў буйную ваенна-марскую базу, абсталяваўшы горад ваеннымі караблямі і баявымі часцямі[30].

На працягу 10 ст. Ака па-ранейшаму быў часткай ваеннай акругі Іардана[31]. Мясцовы арабскі географ аль-Мукадасі наведаў Ака ў 985 г., у перыяд эры ранніх Фацімідаў і апісаў яго, як умацаваны прыбярэжны горад з вялікай мячэццю, у якім маецца вялікі аліўкавы гай. Умацаванні былі пабудаваны раней аўтаномным эмірам Ібн Тулунам Егіпецкім, які анексаваў горад у 870-х гг., і забяспечвалі адносную бяспеку гандлёвым суднам, якія прыбывалі ў гарадскі порт. Калі ў 1047 г. горад наведаў персідскі падарожнік Насір Хасроў, ён адзначыў, што вялікая Пятніцкая мячэць была пабудавана з мармуру, размяшчалася ў цэнтры горада, а адразу на поўдзень ад яе знаходзілася «магіла Прарока Саліха»[30][32]. Хасроў даў апісанне памераў горада, якое можна прыкладна прыраўнаваць да 1.24 км у даўжыню і 300 м у шырыню. Гэтыя лічбы паказваюць на тое, што Ака таго часу быў большы за цяперашнюю плошчу яго Старога горада, большая частка якога была пабудавана паміж XVIII і XIX стагоддзямі[30].

Часы хрысціянскага кіравання

Сапраўдную вядомасць Ака прынесла эпоха крыжовых паходаў.

У 1104 годзе пасля Першага крыжовага паходу горад быў заваяваны Балдуінам I. У 1187 годзе Саладзін узяў горад амаль без бою, але ўжо ў 1191 годзе падчас 3-га крыжовага паходу пасля двухгадовай аблогі Ака быў адваяваны войскамі крыжакоў пад камандаваннем французскага караля Філіпа Аўгуста і англійскага караля Рычарда Львінае Сэрца.

Горад стаў сталіцай Іерусалімскага каралеўства крыжакоў у Палесціне і быў акружаны магутнымі абарончымі збудаваннямі. Горад атрымаў новую назву — Сен-Жан д’Акр.

Ваенныя рыцарскія ордэны гаспітальераў, тампліераў, а пазней і Тэўтонскі ордэн здабылі ў Ака ўласныя кварталы. Яны будавалі тут жылыя дамы, склады, бальніцы, цэрквы і адміністрацыйныя будынкі. У розных канцах горада вырасла больш за 40 цэркваў і 23 манастыры. Ніводны горад крыжакоў не дайшоў да нашых дзён у такім добра захаваным стане, як Ака.

У 1260 годзе ў Ака пераязджае парыжскі ешыбот рабі Іехіэля з Парыжа разам з 300 вучнямі. Ешыбот зрабіў горад адным з важных цэнтраў яўрэйскай вучонасці.

Гаспітальеры, тампліеры, Тэўтонскі ордэн, купцы Генуі, Венецыі і Пізы, якія пражывалі ў горадзе-крэпасці, увесь час спрачаліся за сферы ўплыву. У 1256 годзе паміж венецыянцамі і генуэзцамі ўспыхнуў узброены канфлікт, вядомы як Вайна Святога Савы, у які пазней былі ўцягнуты і рыцары абодвух ордэнаў. І ў 1291 годзе горад крыжакоў, які раздзіралі міжусобіцы, спыніў сваё існаванне пасля яго штурму войскамі мамлюкаў пад правадырствам султана аль-Ашраф Халіля. Мамлюкі разбурылі Ака і выразалі большую частку яго хрысціянскага і яўрэйскага насельніцтва. Пры аблозе горада былі разбураны царква і манастыр, загінулі 14 абатаў і больш за 60 паслушнікаў.

Турэцкае кіраванне

На працягу доўгіх гадоў Ака ўяўляў сабой невялікую рыбацкую вёску. У 1517 годзе яго заваявалі туркі-асманы пад камандаваннем Селіма I. У канцы XVI і пачатку XVII стагоддзя горадам кіраваў друз Фахр-ад-дзін, які пачаў адбудоўваць горад.

У 1721 годзе кіраўніком Галілеі стаў Дахар аль-Амар аль-Зайнудзі. Разумеючы стратэгічнае размяшчэнне горада, ён зрабіў яго сваёй сталіцай і пачаткаў нанова адбудоўваць. У першую чаргу ён аднавіў сцены, памер якіх быў меншы ў параўнанні з перыядам крыжакоў, затым ён запрасіў яўрэяў, мусульман і французаў ізноў асесці ў горадзе і стварыў для іх адпаведныя ўмовы. У 1752 годзе пабудаваў крэпасць.

У 1775 годзе да ўлады ў горадзе прыйшоў баснійскі афіцэр Ахмед, празваны Аль-Джазарам (на арабскай мове «джазараў» — мяснік) за сваё стаўленне да праціўнікаў. Аль-Джазар працягнуў аднаўленне горада, пабудаваў новыя мячэці на месцы цэркваў, турэцкую лазню, умацаваў сцены, пабудаваў свой палац, кірмаш. У 1799 годзе дзякуючы свайму яўрэйскаму саветніку Хаіму Фархі і англійскаму адміралу Сіднею Сміту змог супрацьстаяць аблозе горада, прадпрынятай генералам Банапартам на чале 13-тысячнай арміі. Таму ўрэшце прыйшлося вярнуцца ў Егіпет і адмовіцца ад планаў прасоўвання ў Індыю.

Спадчынікам Аль-Джазара стаў яго сын Сулейман, а яго спадчыннікам — брат Абдала. Асцерагаючыся занадта вялікага ўплыву Хаіма Фархі, Абдала вырашыў з ім расправіцца і пакараў смерцю яго ў 1810 годзе. Браты Фархі спрабавалі пакараць няўдзячнага кіраўніка, але Абдала змог утрымацца за сценамі горада, які браты так і не змаглі ўзяць.

У 1831 годзе Ака быў заваяваны егіпецкай арміяй Ібрагіма-пашы, сына Мухамеда Алі. 4 лістапада 1840 года пасля абстрэлу горада брытана-франка-аўстрыйскай флатыліяй ён быў вернуты Асманскай імперыі.

У 1868 годзе да пажыццёвага зняволення ў горадзе Ака быў прысуджаны Бахаўла (Хусейн-Алі-і-Нуры), заснавальнік рэлігіі бахаі.

У 1896 годзе была пракладзена чыгунка Дамаск — Бейрут, у 1906 годзе — Хайфа — Дамаск, Ака страціў былое стратэгічнае значэнне з-за бурнага развіцця Хайфы, найбуйнейшага горада і порта Галілеі.

Брытанскі мандат

У 1918 годзе англійскія войскі генерала Аленбі змагаліся супраць туркаў і неўзабаве занялі горад. У далейшым брытанцы кіравалі горадам у рамках мандата на Палесціну. Горад быў пераўтвораны ў адміністрацыйны ­цэнтр паўночнай акругі. Англічане стварылі ў турэцкай крэпасці турму, дзе трымалі яўрэйскіх палітвязняў, у тым ліку Уладзіміра Жабацінскага ў 1920 годзе.

У 1947 годзе аб’яднаныя сілы Эцэля і Лехі напалі на турму і вызвалілі 27 зняволеных. 9 чалавек загінулі, 5 трапілі ў палон да англічан. Паводле плана падзелу Палесціны Ака мусіў адысці да арабскай дзяржавы, аднак 14 мая 1948 года ў перыяд араба-ізраільскай вайны Ака заняла ізраільская армія, і прыблізна 8 з 12 тысяч арабаў, што жылі там, беглі ў суседнія арабскія краіны.

Сучаснасць

Неўзабаве пасля вайны Ака пачынае імкліва развівацца за сценамі. У горадзе пасяляюцца шматлікія рэпатрыянты. У сярэдзіне 1960-х гадоў яўрэі пакідаюць Стары горад з-за цяжкіх умоў жыцця там і перасяляюцца ў новы. Стары горад неўзабаве ператвараецца ў цэнтр турызма.

Сёння Ака з’яўляецца адміністрацыйным цэнтрам Заходняй Галілеі, у ім дзейнічаюць філіялы і аддзяленні міністэрстваў, грамадскіх устаноў і суды.

Насельніцтва

Насельніцтва на 2016 год складала 47 675 чалавек.

З іх:

• 62,6 % — яўрэі
• 28,0 % — арабы-мусульмане
• 2,8 % — арабы-хрысціяне
• 0,2 % — друзы
• 6,4 % — іншыя

Культурнае жыццё

Штогод у час святкавання Сукота ў Ака праходзіць міжнародны фестываль альтэрнатыўнага тэатра. У горадзе 15 пачатковых школ і 3 сярэднія, 63 дзіцячых садкоў і 10 ясляў з падоўжаным днём. У горадзе знаходзіцца каледж Заходняй Галілеі — філіял універсітэта Бар-Ілан, музычная школа і марское вучылішча.

Славутасці

Гарады-партнёры

• Бельска-Бяла
• Брэгенц
• Піза
• Рэклінггаўзен

У культуры

Горад з’яўляецца адной з лакацый у гульні Assassin’s Creed, а таксама паказаны ў яе афіцыйным трэйлеры. У гульні горад называюць Акрай, і ў ёй знаходзіцца найвышэйшы пункт усяго гульнявога свету.

Зноскі

1. ↑ Šnatôn statîstî le-Yisra’el — (untranslated). — вып. 70. — ISSN 0081-4679 Праверана 3 мая 2020.
2. 1 2 3 Andrew Petersen (February 6, 2002). A Gazetteer of Buildings in Muslim Palestine: Volume I (British Academy Monographs in Archaeology) (Pt.1) (Hardcover). British Academy. p. 68.
3. 1 2 3 4 David Kaniewski, Elise Van Campo, Christophe Morhange, Joel Guiot, Dov Zviely, Idan Shaked, Thierry Otto & Michal Artzy Early urban impact on Mediterranean coastal environments(англ.)  // Nature Scientific Reports : сайт. — 2013. — DOI:10.1038/srep03540
4. 1 2 Avraham Negev and Shimon Gibson. Archaeological Encyclopedia of the Holy Land. — New York and London: Continuum, 2001. — С. 27. — ISBN 0-8264-1316-1.
5. 1 2 3 Яков Школьник. Прогулка по Тель-Акко(іўрыт) . Прогулки с Еврейским национальным фондом (23 ліпеня 2014).
6. ↑ Німрод Гецоў Эпоха керамічнага неаліту ў даліне Ака(іўрыт)  // Ізраільскае кіраўніцтва старажытнасцей : сайт.
7. ↑ Eric H. Cline. The Battles of Armageddon: Megiddo and the Jezreel Valley from the Bronze Age to the Nuclear Age. — Ann Arbor, Mich: University of Michigan Press, 2002. — С. 29-31. — ISBN 9780472067398.
8. 1 2 3 Geoarchaeological evolution of Tel Akko’s ancient harbour (Israel)(англ.)  // Journal of Archaeological Science: Reports. — 2016. — Т. 7. — С. 71-81.
9. 1 2 3 4 Michal Artzy What is in a Name? ‘Akko - Ptolemais - ‘Akka - Acre(англ.)  // Complutum. — 2015. — Т. 26. — № 1. — С. 205-212. — ISSN 1131-6993.
10. 1 2 3 4 Рон Бары Урбанізацыя ў даліне Ака ў першай палове другога тысячагоддзя да нашай эры(іўрыт)  // Ізраільскае кіраванне старажытнасцяў : сайт.
11. ↑ Moshe Dothan & Avner Raban The Sea gate of ancient Akko(англ.)  // The Biblical Archeologist. — 1980. — Т. 43. — № 1. — С. 35-39. — DOI:10.2307/3209751
12. 1 2 Ariel Hadari. The History of Old Akko » The Bronze and Iron Ages(англ.)  (недаступная спасылка). Akkopedia. Архівавана з першакрыніцы 25 жніўня 2018. Праверана 3 кастрычніка 2017.
13. 1 2 Amnon Ben-Tor Do the Execration Texts Reflect an Accurate Picture of the Contemporary Settlement Map of Palestine?(англ.)  // Essays on Ancient Israel in its Near Eastern Context. — 2006. — С. 63-87.
14. ↑ Yohanan Aharoni. The Canaanite Period: The Execration Texts // The Land of the Bible, Revised and Enlarged Edition. A Historical Geography. — Westminster John Knox Press, 1962. — С. 144-146. — 496 с. — ISBN 9780664242664.
15. ↑ Тутмос III(недаступная спасылка)
16. ↑ Burraburias II to Amenophis IV, letter No. 2
17. ↑ Эпоха Эль-Амарна Архівавана 10 сакавіка 2012.
18. ↑ Aharoni, Yohanan (1979). The land of the Bible: a historical geography. Westminster John Knox Press. pp. 144–147. ISBN 978-0-664-24266-4. https://books.google.com/books?id=AMtoyNxWw0UC&pg=PA144. Retrieved on October 18, 2010.
19. ↑ Крызіс егіпецкай улады ў Фінікіі
20. ↑ Артыкул «Сидон» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі
21. ↑ Ахлав
22. ↑ Артыкул «Ахзив» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі
23. ↑ Афек
24. ↑ Артыкул «Рехов» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі
25. ↑ Becking Bob (1992) The Fall of Samaria: An Historical and Archaeological Study BRILL, ISBN 90-04-09633-7 pp 31-35
26. ↑ The Guide to Israel, Zev Vilnay, Ahiever, Jerusalem, 1972, p. 396
27. ↑ Acco, Ptolemais, Acre (нявызн.). BiblePlaces.com. Архівавана з першакрыніцы 20 November 2008. Праверана October 20, 2008.
28. ↑ Гісторыя яўрэйскага народа ў эпоху Другога Храма
29. 1 2 Sharon, 1997, p. 23.
30. 1 2 3 Sharon, 1997, p. 24.
31. ↑ le Strange, 1890, p. 30
32. ↑ le Strange, 1890, pp. 328-329

Літаратура

• Strange, le, Guy. Palestine Under the Moslems: A Description of Syria and the Holy Land from A.D. 650 to 1500. — Committee of the Palestine Exploration Fund, 1890.

Спасылкі

	Ака (горад) на Вікісховішчы

• Артыкул «Акко» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі
• Афіцыйны сайт старога Ака