Ерэван

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ерэван (значэнні). Ерэван (арм.: Երևան) — горад у Арменіі, сталіца краіны. Размешчаны ў левабярэжнай (па рацэ Аракс) частцы Арарацкай раўніны і часткова на вулканічным плато, на вышыні над узроўнем мора ад 850 да 1300 м. Праз Ерэван працякае найбуйнейшая рака Арменіі Раздан.

Ерэван — найбуйнейшы горад Арменіі. Насельніцтва складае 1,2 млн чал. (2011). Важнейшы палітычны, культурны, навуковы і прамысловы цэнтр, а таксама галоўны транспартны вузел краіны. 2 аэрапорты: Эрэбуні і Звартноц. Метрапалітэн.

Геаграфія

Ерэван знаходзіцца ў паўночна-ўсходняй частцы Арарацкай раўніны, размешчанай у цэнтральнай частцы Армянскага нагор’я. Плато, на якім размешчаны Ерэван, з трох бакоў акаймавана горамі — на паўночным захадзе знаходзіцца гара Арагац, на поўначы — Канакерскае пласкагор’е, а на ўсходзе — Гегамскія горы. На поўдні Ерэванская катлавіна спускаецца ў даліну ракі Аракс, за якой узвышаецца масіў Вялікага і Малога Араратаў. Рэльеф Ерэвана адрозніваецца вялікай разнастайнасцю, ваганні вышынь у яго межах дасягаюць 400 метраў. Праз горад, у маляўнічай цясніне, працякае рака Раздан. Асаблівасці рэльефу, клімат, вывучэнне ружы вятроў на гэтым горным плато ляглі ў аснову першага генеральнага плана Ерэвана, створанага акадэмікам архітэктуры А. Таманянам у 1924 годзе. Паводле гэтага плана Ерэван быў задуманы як горад з радыяльна-кальцавой планіроўкай цэнтра, якая захоўвала кірункі магістраляў, што склаліся гістарычна, і значныя помнікі гісторыі і культуры. Усе наступныя генеральныя планы і праекты забудовы Ерэвана, галоўным чынам, працягвалі ідэі А. Таманяна[3].

Клімат

Ерэван размешчаны ў дзвюх ландшафтных зонах: паўпустынна-пустынная пераважае на вышыні 850—1000 м, сухая стэпавая — вышэй[4]. Штогадовая сярэдняя тэмпература паветра складае 11,8 °C, летам +25 °C, зімой −4-5 °C, абсалютны максімум +42 °C, абсалютны мінімум −31 °C. Штогадовае сонечнае ззянне дасягае ў сярэднім 2700 гадзін[4]. Перыяд без замаразкаў доўжыцца 213—224 дзён. Адносная вільготнасць паветра ад 44-45 % улетку да 70-80 % узімку[5].

Летні сезон доўжыцца больш за 4 месяцы з сухім і гарачым надвор’ем, сярэдняя тэмпература паветра ў жніўні 22-26 °C, віновая тэмпература роўная 41,4 °C. Вятры, якія дзьмуць улетку, становяцца мацнейшымі ў другой палове дня дасягаючы часам 15-20 м/с. Зіма ўмерана халодная: пастаяннае снежнае покрыва ўтвараецца не кожны год. Сярэдняя тэмпература ў студзені −4-6 °C, найменшая тэмпература −31 °C. Вясна кароткая з няўстойлівым надвор’ем. Восені ўласцівае мяккае, сонечнае і зацішнае надвор’е. Сярэднегадавы аб’ём атмасферных ападкаў 250—370 мм. Максімум ападкаў выпадае ў маі[4].

Верхнія пласты глебы разнастайныя: ад шэра-карычневых да пераважных карычневых[4].

Гісторыя

Урарцкі цар Аргішці I у 782 да н. э. пабудаваў крэпасць Эрэбуні, з якой і паўстаў сучасны Ерэван (адсюль жа паходзіць і назва горада). Эканамічнае і палітычнае значэнне горада ўзрастае з сярэдзіны 13 ст., калі Ерэван становіцца важным вузлавым пунктам на шляхах з Арарацкай даліны ў Паўночнае Закаўказзе. З 1440 года Ерэван — адміністрацыйны цэнтр Усходняй Арменіі. З 1513 па 1735 год крэпасць і горад шмат разоў падвяргаліся спусташальным нашэсцям персаў і туркаў.

У 1604 годзе Ерэван захоплены войскамі іранскага шаха Абаса I; армянскае насельніцтва сагнана ў Іран, але неўзабаве горад быў адноўлены і стаў цэнтрам Ерэванскага ханства. У 17 ст. у Ерэване назіраецца некаторы эканамічны ўздым. Ерэван становіцца буйным цэнтрам гандлю і рамяства. У выніку руска-іранскай вайны 1826-28 гадах Ерэван быў узяты рускімі войскамі (1 кастрычніка 1827) і ў складзе Усходняй Арменіі па Туркманчайскім дагаворы 1828 года далучаны да Расійскай імперыі. У 1828-40 гадах — Ерэван — цэнтр Армянскай вобласці, затым — павятовы горад, з 1849 года — цэнтр Эрыванскай губерні. Злучаны чыгункай праз Александропаль (цяпер Гюмры) з Тбілісі ў 1902 годзе, а ў 1908 годзе з Джульфай.

У маі 1918 года Ерэван становіцца сталіцай Рэспублікі Арменія. У пачатку снежня 1920 года Ерэван быў захоплены Чырвонай Арміяй; 18 лютага 1921 года ў выніку агульнанацыянальнага паўстання Савецкая ўлада была звергнута, аднак 2 красавіка РСЧА ізноў захапіла Ерэван, на 70 гадоў усталявалася Савецкая ўлада.

З пачатку 1988 года ў Ерэване на плошчы каля Опернага тэатра пачаліся масавыя мітынгі карабахскага руху, якія перараслі ў рух за незалежнасць Арменіі.

Эканоміка

• Ерэванскі каньячны завод

Транспарт

• Ерэванскі метрапалітэн
• Ерэванскі тралейбус
• Станцыя Ерэван

Адукацыя і навука

• Амерыканскі ўніверсітэт Арменіі
• Армянскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Хачатура Абавяна
• Армянскі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт
• Ерэванская дзяржаўная кансерваторыя імя Камітаса
• Ерэванская міжнародная школа QSI
• Ерэванскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт імя В. Я. Брусава
• Ерэванскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт імя Мхітара Герацы
• Ерэванскі дзяржаўны ўніверсітэт
• Ерэванскі навукова-даследчыцкі інстытут матэматычных машын
• Ерэванскі ўніверсітэт Айбусак
• Ерэванскі фізічны інстытут
• Міжнародны ўніверсітэт «Еўразія»
• Нацыянальны політэхнічны ўніверсітэт Арменіі
• Французскі ўніверсітэт у Арменіі
• Цэнтр крэатыўных тэхналогій «Тумо»
• Школа Айб

Тэатры

• Армянскі тэатр імя Сундукяна
• Армянскі тэатр оперы і балета імя А. А. Спендыярава
• Ерэванскі дзяржаўны тэатр пантамімы
• Тэатр музычнай камедыі імя Акопа Параняна

Славутасці

• Вуліца Арама
• Вуліца Таманяна
• Ерэванскі заапарк
• Кальцавы бульвар
• Кінатэатр Масква
• Парк закаханых
• Паўночны праспект
• Плошча Рэспублікі
• Чырвоны мост

Вядомыя ўраджэнцы і жыхары

• Артур Абрахам, армянскі баксёр
• Тацевік Нарайраўна Аганесян, савецкая армянская спявачка
• Сусанна Бабкенаўна Аматуні, савецкі армянскі музыкаўнаўца
• Афелія Карапетаўна Амбарцумян, армянская спявачка
• Лявон Аранян, армянскі шахматыст
• Ара Арменавіч Аруцюнян, армянскі архітэктар
• Арно Аруцюнавіч Бабаджанян, армянскі кампазітар
• Вардуі Варданян, армянская эстрадная спявачка
• Марыя Сцяпанаўна Гамбаран, савецкая піяністка
• Армен Барысавіч Джыгарханян, акцёр тэатра і кіно
• Асмік Аруцюнаўна Папян, армянская оперная спявачка
• Аруцюн Памбукчан, армянскі спявак
• Тамара Антонаўна Перасадзька (нар. 1922) — беларускі архітэктар
• Артур Артаваздавіч Тарханян, армянскі архітэктар
• Мішэль Тэр-Закаран, французскі футбольны трэнер

Зноскі

1. ↑ https://www.yerevan.am/am/our-city/
2. ↑ http://armstat.am/file/article/nasel_01.07.2017.pdf
3. ↑ В. Н. Белый, И. В. Белая-Барсегян. Армения, Энциклопедия путешественника / С. Т. Амбарцумян. — Ереван: Армянская Советская Энциклопедия, 1990. — С. 101 - 144. — 318 с. — 100 000 экз. экз. — ISBN 5-89700-002-6.
4. 1 2 3 4 Climate conditions(англ.)  (недаступная спасылка). Муніцыпалітэт Ерэвана. Архівавана з першакрыніцы 21 мая 2013. Праверана 24 красавіка 2017.
5. ↑ Клімат Ерэвана

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6: Дадаізм — Застава. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6), ISBN 985-11-0035-8.