Заграб

Заграб (харв.: Zagreb [ˈzâːɡrɛb]) — сталіца і самы вялікі горад Харватыі. Насельніцтва — 784.900 чалавек (2007), плошча — 641,29 км². Горад размешчаны на рацэ Сава, прытоку Дуная, на вышыні 104 метраў над узроўнем мора (найніжэйшая кропка) побач з горным масівам Мядзведніца.

Горад Заграб з прыгарадамі мае статус асобнай жупаніі ў складзе Харватыі, кіраўніцтва горадам ажыццяўляе мэр, які выбіраецца гарадской асамблеяй. 31 мая 2009 года мэрам горада на чацвёрты тэрмін (трэці запар) быў абраны Мілан Бандзіч.

Клімат

Сярэдняя гадавая тэмпература паветра ў горадзе 11,4 °C, сярэдняя тэмпература паветра ў студзені −0.1 °C, а сярэднія тэмпература ў ліпені складае 20,7 °C.

Штогод, у агульным выпадае прыкладна каля 844 мм ападкаў. На працягу ўсяго года дзьмуць, як правіла, слабыя вятры з паўночнага-ўсходу і паўднёвага-захаду.

Гісторыя

Самым старым паселішчам, размешчаным недалёка ад сучаснага Заграба, было рымскае паселішча Андаўтонія, якое існавала паміж I і V стагоддзямі нашай эры[1]. Першае зарэгістраванае з’яўленне назвы Заграб датуецца 1094 годам, калі горад існаваў як два розных паселішча: меншы, усходні Каптол, населенае ў асноўным духавенствам, і большы, заходні Градзец, населены ў асноўным рамеснікамі і гандлярамі. Градзец і Каптол аб’ядналіся толькі ў 1851 годзе, дзякуючы намаганням Ёсіпа Елачыча. Менавіта ў гонар гэтага выбітнага харвацкага дзяржаўнага дзеяча і названа галоўная плошча Заграба — плошча Ёсіпа Елачыча[2]. У перыяд існавання Югаславіі, Заграб заставаўся важным эканамічным цэнтрам краіны, і быў другім паводле велічыні горадам краіны. Пасля таго, як Харватыя абвясціла незалежнасць ад Югаславіі, Заграб быў абраны ў якасці сталіцы новаўтворанай краіны[3].

Старажытны Заграб

Гісторыя Заграба датуецца яшчэ 1094 годам, калі венгерскі кароль Ладзіслаў, вяртаючыся з паходу супраць Харватыі, заснаваў епіскапства. Нароўні з новым біскупскім паселішчам, якое атрымала назву Каптол, на суседнім узгорку паўстала ўмацаванае паселішча Градзец. Мяжой паміж населенымі пунктамі з’яўляўся ручай Медвешчак. На сёння раёны, якія месцяцца на месцы гэтых былых паселішчаў, з’яўляюцца аднымі з найбольш добра захавалых гарадскіх ядраў у Харватыі. Абодва паселішчы зведалі татарскі напад у 1242 годзе. У знак удзячнасці за прадстаўлены прытулак падчас татарскай навалы харвацкі і венгерскі кароль Бела IV надзяліў Градзец залатой булай, якая надае грамадзянам гарадоў правы аўтаноміі, у тым ліку правы на заснаванне сваёй уласнай судовай сістэмы.

Ад 16 да 18 стагоддзяў

Не зважаючы на тое, што існавалі шматлікія як эканамічныя, гэтак і па палітычных сувязі паміж епархіяй Каптолу і вольным горадам Градзец, яны не былі вядомыя як адзіны інтэграваны горад, нават калі Градзец стаў палітычным цэнтрам Харватыі, Славоніі і Далмацыі. Места было абрана ў якасці рэзідэнцыі Нікалы Франкапана, бана Харватыі і Славоніі, ў 1621 годзе.

Па запрашэнні харвацкага парламента езуіты прыехалі ў Заграб і пабудавалі першую гімназію, царкву Святой Кацярыны і кляштар. У 1669 годзе яны заснавалі акадэмію, дзе выкладалі філасофію, тэалогію і закон. Гэтая акадэмія лічыцца папярэдніцай сучаснага Заграбскага ўніверсітэта.

На працягу XVII і XVIII стагоддзяў Заграб моцна пакутваў ад пажараў і чумы. У 1776 годзе каралеўскае веча пераехала з Вараждзіна ў Заграб. А падчас панавання Іозефа II Заграб стаў штаб-кватэрай агульнага камандвання Вараждзіна і Карлавацу[4].

19 і 20 стагоддзі

У XIX стагоддзі Заграб стаў цэнтрам харвацкага нацыянальнага адраджэння і пабачыў узвядзенне важных культурных і гістарычных устаноў. У 1850 годзе Каптол і Градзец былі аб’яднаныя ў адзіны горад. Першым мерам стаў Янка Камаўф[4]. Першая чыгуначная лінія, якая злучыла Заграб з паселішчамі Зідані Мост і Сісак, была адчынена ў 1862 годзе. У 1863 годзе ў горадзе быў адкрыты газавы завод. Вадаправод пачаў сваю працу ў Заграбе ў 1878 годзе.

Пасля землетрасення ў 1880 годзе і да 1914 года горад працягнуў сваё развіццё. Першая конка з’явілася ў горадзе ў 1891 годзе. Будаўніцтва чыгуначных ліній дазволіла старым прыгарадам паступова зліцца ў Дольны Град, які характарызуецца будынкамі, якія пераважаюць у гарадох Цэнтральнай Еўропы. Акрамя таго ў горадзе з’явіліся шмат вялікіх будынкаў, помнікаў і паркаў, а таксама мноства музеяў, тэатраў і кінатэатраў. Першая гарадская электрастанцыя была пабудавана ў 1907 годзе. З 1 студзеня 1877 года штодня з Вежы Лотршчак страляе гармата, што адзначае надыход апоўдню.

У першай палове XX стагоддзя адбылося значнае пашырэнне Заграба. Да Першай сусветнай вайны горад пашырыўся новымі раёнамі Стара Пешчаніца на ўсходзе і Чрнаморац на захадзе. Пасля вайны, новыя працоўныя кварталы, як Трнье, паўсталі паміж чыгункай і Савай, у той час як будаўніцтва жылых раёнаў на пагорках паўднёвых схілаў Мядзведніцы было завершана паміж двума сусветнымі войнамі. У 1920-я гады насельніцтва Заграба павялічылася на 70 % — самы вялікі дэмаграфічны бум у гісторыі гораду. У 1926 годзе першая радыёстанцыя ў вобласці пачала сваю працу[4].

Падчас Другой сусветнай вайны ў 1941-45 гг. Заграб стаў сталіцай Незалежнай Дзяржавы Харватыя, пры падтрымцы нацысцкай Германіі і Італіі. Падчас гітлераўскай акупацыі цэнтр Руху Супраціўлення. Ахвярамі рыжыму ўсташаў сталі тысячы людзей у горадзе і яго ваколіцах. Вызвалены 8 мая 1945 года войскамі народна-вызваленчай арміі Югаславіі.

Сучаснасць

Вобласць паміж чыгункай і ракой Савай стала цэнтрам новага будаўнічага буму пасля Другой сусветнай вайны. У сярэдзіне 1950-х гадах пачалося будаўніцтва новых жылых раёнаў на поўдзень ад ракі, у выніку чаго горад быў павялічаны раёнам Новы Заграб, пад першапачатковай назвай Паўднёвы Заграб. На сёння Новы Заграб падзелены на дзве гарадскія акругі: Новы Заграб—Захад і Новы Заграб—Усход. Грузавы чыгуначны вузел і Міжнародны заграбскі аэрапорт былі пабудаваны на поўдзень ад ракі Савы. У 1987 годзе Заграб прымаў летнюю ўніверсіяду[4].

25 чэрвеня 1991 года Сабар Харвацкай Рэспублікі абвясціў незалежнасць Харватыі, а Заграб стаў сталіцай незалежнай краіны. У 1991—1995 гадах падчас Харвацкай вайны за незалежнасць у горадзе назіраліся некаторыя спарадычныя баявыя дзеянні каля наваколляў казармаў югаслаўскага войска, аднак Заграб пазбег сур’ёзных пашкоджанняў. У маі 1995 года горад быў абстраляны сербскай рэактыўнай артылерыяй, у выніку чаго загінулі сем грамадзянскіх асоб.

Апошнім часам Заграб добра звязаны з навакольнымі прадмесцямі Запрэшыч, Самабар, Дуга-Сяло і Веліка-Горыца, у тым ліку дзякуючы заграбскаму прыгарадныму цягніку.

Насельніцтва

Па дадзеных перапіса насельніцтва ў 2001 г. у Заграбе пражывала 779 145 жыхароў. Сярэдні ўзрост насельніцтва складаў 39,7 гадоў. У адпаведнасці з структурай з 779 145 чалавек: 415153 жанчын і 363992 мужчын.

Па дадзеных, большасць насельніцтва горада, з’яўляюцца носьбітамі харвацкай мовы (97,45 %). Затым, албанскай (0.40 %), славенскай (0.33 %), баснійскай (0.31 %), сербскай (0,27 %), цыганскай (0.18 %) і македонскай (0,15 %).

У адпаведнасці з рэлігійнымі структурамі большасць насельніцтва складаюць хрысціяне, прадстаўнікі каталіцкай і праваслаўнай канфесій. З пратэстанцкіх хрысціянскіх канфесій вылучаюцца пяцідзесятнікі, адвентысты і баптысты. Значная частка насельніцтва адносіць сябе да атэістаў ці агностыкаў. Другой пасля хрысціянства рэлігіяй з’яўляецца іслам.

Адукацыя

У Заграбе налічваецца 136 пачатковых школ і 100 сярэдніх школ, з якіх 31 ёсць гімназіямі. Акрамя таго, у Заграбе працуе 5 політэхнікумаў і 9 прыватных вышэйшых вучэбных устаноў. Заграбскі ўніверсітэт з’яўляецца другім найстарэйшым універсітэтам у Харватыі і адным з самых старых універсітэтаў у Еўропе, гэта значыць ён быў заснаваны ў 1669 годзе. Да 2009 года Заграбскі ўніверсітэт, скончыла больш за 200 тысяч студэнтаў, больш за 18 тысяч магістраў і дактароў філасофіі. У 2018 годзе Заграбскі ўніверсітэт уваходзіў у спіс 1000 найлепшых універсітэтаў свету, колькасць студэнтаў скаладала 73465 чалавек[5].

У горадзе працуюць 22 інстытуты ў вобласці сацыяльных і натуральных навук. У Заграбе таксама знаходзіцца Харвацкая акадэмія навук і мастацтваў, астранамічная абсерваторыя. Таксама ў горадзе месцяцца два прыватныя ўніверсітэты, як Каталіцкі ўніверсітэт Харватыі і Міжнародны ўніверсітэт Лібертас.

Архітэктура

Гістарычнае ядро — раёны Каптол і Градзец, размешчаныя на ўзгорках (Верхні горад): рэшткі ўмацаванняў (13-18 стагоддзяў), Заграбскі сабор (13-19 стагоддзяў) і гатычная царква Святога Марка (14-19 стагоддзяў, у інтэр’еры работы скульптара І.Мештравіча), барочныя царква Святой Кацярыны (1620) і епіскапскі палац (каля 1730), у стылі класіцызму — палац Елачычаў (архітэктар Б.Фелбінгер). З другой паловы 19 стагоддзя на поўдні складваецца новы цэнтр з кварталамі, скверамі, параднымі пабудовамі з рысамі эклектывізму і неакласіцызму: Харвацкі нацыянальны тэатр (1894—1895), біржа (1923—1927), жылыя дамы ў стылі функцыялізму. З другой паловы 1940-х гадоў будаваліся грамадскія будынкі, новыя жылыя раёны, спартыўныя комплексы.

Музеі

• Музей горада Заграба
• Музей мастацтваў і рамёстваў
• Гарадская галерэя сучаснага мастацтва і Галерэя прымітывістаў
• Археалагічны і этнаграфічны музей
• Харвацкі гістарычны музей

Транспарт

Заграб знаходзіцца ў цэнтры разгалінаванай транспартнай сеткі. Буйныя сучасныя аўтамагістралі ідуць ад горада ў кірунку на ўсход, у бок Славоніі, Бялграда і Осіека (A3); на паўночны ўсход, у бок Чакаўца, Вараждзінa і Венгрыі (A4); на паўднёвы захад, у кірунку Карлаваца, Рыека і Спліту (A1); на паўночны захад, у бок Славеніі і Заходняй Еўропы (A2); на захад, у кірунку Брэганы і Любляны (A3). У напрамку Сісака і Баня-Лукі на паўднёвы ўсход у цяперашні час будуецца аўтамагістраль (A11). Чыгунка звязвае Заграб з найбуйнейшымі гарадамі Харватыі і суседніх краін. У цэнтры горада размешчаны буйны аўтобусны і чыгуначны вакзалы.

Аэрапорт Заграба знаходзіцца ў 17 кіламетрах ад горада. Прапускная здольнасць — 2 мільёны пасажыраў у 2007 годзе.

Гарадскі транспарт прадстаўлены разгалінаванай сеткай трамвайных і аўтобусных маршрутаў, а таксама фунікулёрнай лініяй на Тамічавай вуліцы ў гістарычным цэнтры горада, якая злучае Верхні і Ніжні горад. Распрацаваны план будаўніцтва лёгкага метро.

Вядомыя ўраджэнцы і жыхары

• Івана Брліч-Мажураніч (1974—1938) — дзіцячая пісьменніца
• Іва Ёсіпавіч (нар. 1957) — палітычны дзеяч, прэзідэнт Харватыі ў 2010—2015 гг.
• Уладзімір Мілайчыч (1918—1978) — археолаг.
• Слава Рашкай (1877—1906) — харвацкая акварэлістка.
• Сідонія Рубіда (1819—1884) — оперная спявачка.
• Аўгуст Цэсарац (1893—1941) — пісьменнік, публіцыст і грамадскі дзеяч
• Аўгуст Шэнаа (1838—1881) — празаік, паэт, літаратурны крытык і фельетаніст

Зноскі

1. ↑ «The Roman town of Andautonia». Andautonia Archaeological Park.
2. ↑ «Ban Josip Jelačić». Croatian Radiotelevision.
3. ↑ «Deklaraciju o proglašenju suverene i samostalne Republike Hrvatske». narodne-novine.nn.hr.
4. 1 2 3 4 «The city of Zagreb». Croatian Radiotelevision.
5. ↑ «World University Rankings 2018». The World University Rankings

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6: Дадаізм — Застава. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6), ISBN 985-11-0035-8.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Заграб