wd wp Пошук:
    ⬜

    Нішапур

    Нішапу́р (перс.: نیشابور — Neyšâbur) — горад у Іране, другі па велічыні горад паўночна-ўсходняй іранскай правінцыі Харасан-Рэзаві. Насельніцтва — 205 972 чалавека (2006 г.). Размешчаны ў паўночна-ўсходняй частцы краіны, у 670 км на ўсход ад Тэгерана ў аўтадарогі A-83. Родны горад Амара Хаяма.

    Гісторыя

    Заснаваны, верагодна, шахіншахам Шапурам I у сярэдзіне III стагоддзя і перабудаваны Шапурам II у наступным стагоддзі. Першапачаткова называўся Абаршэхр (у арабскіх крыніцах — Абрашэхр), як і вобласць цэнтрам якой ён з’яўляўся. Цяперашняя назва, меркавана, паходзіць ад персідскага неў-шапур — «добры [горад] Шапура». З V стагоддзя Нішапур быў месцазнаходжаннем нестарыянскага епіскапа Персіі. Ён быў важны і для зараастрыйцаў, паколькі ў гарах каля яго знаходзіўся адзін з вялікіх знічоў — Адур-Бурзен-Міхр.

    У 650/651 г. марзпан Нішапура падпарадкаваўся арабам, якія ўварваліся ў Харасан, выплаціўшы 700 тысяч дырхемаў і 400 уюкоў шафрану ў якасці даніны. У 748 годзе Абу Муслім усталяваў у Харасане ўлада Абасідаў. Пасля забойства Абу Мусліма халіфам ў 755 годзе ў Нішапуры і Рэі ўспыхнула паўстанне на чале з Сунбадам, неўзабаве здушанае.

    Росквіт

    Чара. X стагоддзе. Фаянс, паліхромны роспіс, глазура. Метраполітэн-музей, Нью-Ёрк.

    Пры першых арабскіх намесніках галоўным горадам Харасана быў Мерв, а Нішапур набыў значэнне пасля пераносу сюды сталіцы Абдалахам ібн Тахірам (830—844) і захоўваў яго да мангольскага нашэсця. Сафарыды, якія зрынулі ў 873 годзе Тахірыдаў, зрабілі Нішапур сваёй рэзідэнцыяй. Пры Саманідах (900—999), сталіцай якіх стала Бухара, Нішапур быў месцам знаходжання намеснікаў Харасана — грамадзянскага (амід) і ваеннага (сіпехсалар).

    У X стагоддзі Нішапур быў найбуйнейшым і адным з найбольш эканамічна развітых гарадоў Ірана. Ён займаў плошчу каля 40 кв. км. Паводле аль-Мукадасі, у горадзе было 44 кварталы, некаторыя па плошчы былі роўныя палове Шыраза. Нішапур быў населены больш за Багдад, наліваючы некалькі сот тысяч жыхароў. Ён быў галоўным рынкам і складскім месцам для тавараў Гаргана, Кермана, Рэя, Сінда, Фарса і Харэзма. Буйны гандаль вёўся на Вялікім базары (мураба’ат ал-кабіра) на ўсход ад саборнай мячэці і Малым базары (мураба’ат ас-сагіра) на захад ад яе. Нішапур быў вядомы сваімі шаўковымі і баваўнянымі тканінамі, якія экспартаваліся нават па-за межы ісламскіх краін. Найбольш уплывовымі ў горадзе былі рамесныя карпарацыі шапачнікаў, вяровачнікаў, гандляроў шоўкам-сырцом і гандляроў шаўковымі тканінамі. Тым не менш, паводле назірання аль-Мукадасі, «вуліцы брудныя, ханы (караван-сараі) у бязладзіцы, лазні нячыстыя, крамы кепскія і сцены няроўныя […] У ім мала зеляніны для ежы і дроў, цяжкія заробкі і дарагоўля».

    Газневіды, сельджукі, харэзмшахі

    З падзеннем дзяржавы Саманідаў (999) Харасан разам з іншымі абласцямі на поўдзень ад Амудар’і быў захоплены Махмудам Газневі. Пасля паражэння газнійскага султана Масуда ад сельджукаў Тагрул-бека апошнія ў 1038 годзе без бою занялі горад. Тагрул-бек, які нанёс у 1040 годзе паражэнне Масуду ў бітве пад Данданаканам, жорстка панаваў у Нішапуры. Яго пляменнік Алп-Арслан таксама знаходзіўся там некаторы час, але султан Санджар зрабіў сваёй сталіцай Мерв. У 1142 годзе горад часова захапіў харэзмшах Атсыз. У 1153 годзе горад падвергся спусташальнаму нашэсцю качэўнікаў-агузаў, якія паўсталі супраць Санджара. Агузы разрабавалі Нішапур і разбурылі яго дашчэнту. Новы горад узнік на захадзе, у прадмесці Шад’ях (Шайкан), пабудаваным яшчэ Абдалахам ібн Тахірам. Камандзір гулямаў Санджара Муаід ад-Дзін Ай Аба пашырыў і ўмацаваў Шад’ях, што дазволіла яму кантраляваць большую частку Харасана да сваёй смерці (1174). Дзякуючы ўдаламу геаграфічнаму становішчу Нішапур дасягнуў былога росквіту ў тым жа стагоддзі. Паводле слоў географа Якута аль-Хамаві, які пабыў тут у 1216 годзе, ён быў як бы залам усяго ўсходу, і караваны не маглі абмінуць яго. У 1187 годзе Нішапур заняў харэзмшах Тэкеш. У 1208/1209 горад быў ізноў разбураны, гэтым разам магутным землетрасеннем, які закрануў увесь Харасан.

    Эпоха мангольскіх заваяванняў

    У 1220 пад Нішапурам з’явіліся войскі Джэбэ і Субэдэя, мангольскіх наёнаў, якія пераследвалі харэзмшаха Ала ад-Дзіна Мухамеда. Яны перадалі намеснікам Харасана копію ярлыка Чынгіс-хана з дадаткам ал-тамгі («пунсовай пячаткі»). Ад жыхароў патрабавалася праявіць пакору неадкладна па прыбыцці войска Чынгіс-хана. Аднак гараджане аказалі супраціўленне 10-тысячнай арміі зяця Чынгіс-хана Тагачара, якая прыбыла ў лістападзе 1220 года, і манголы адступілі, але толькі пасля таго, як Тагачар быў забіты. Сын Чынгіс-хана Талуй з’явіўся перад горадам з такім вялікай войскам і грознымі аблогавымі прыладамі, што нішапурцы палі духам і вырашылі абгаварыць умовы здачы. Але іх прапановы былі адпрэчаны, і ў сераду, 7 красавіка 1221 года пачаўся мангольскі наступ. У суботу горад быў узяты штурмам. Жыхары былі выгнаны ў адкрытае поле, і каб адпомсціць за смерць Тагачара, было загадана «разбурыць горад дашчэнту, каб гэта месца можна было пераараць; і каб у мэтах выканання месці ў жывых не засталося нават кошак і сабак» (Джувейні). Выключэнне склалі 400 палоненых рамеснікаў.

    Нішапур быў адноўлены, але чарговае разбуральнае землетрасенне, якое адбылося каля 1270 года, вымусіла жыхароў пакінуць Шад’ях. Горад быў адбудаваны нанова, на новым месцы, і Ібн Батута, які наведаў яго каля 1332 года, называе Нішапур адным з чатырох цэнтраў Харасана. Пасля смерці Абу Саіда, апошняга самастойнага ільхана дзяржавы Хулагуідаў (1335) Паўночны і Заходні Харасан перайшоў у рукі групоўкі эміраў на чале з Аргуншахам, унукам Наўруза. У Нішапуры і іншых гарадах Харасана прапаведаваў Хасан Джуры, вучань шэйха Халіфэ. Яго паслядоўнікі, вядомыя як сербедары, паднялі супраць мангольскай улады паўстанне і ўтварылі самастойную дзяржаву ў цэнтрам у Себзевары, недалёка ад Нішапура. У 1381 годзе сербедары добраахвотна падпарадкаваліся Цімуру, таму Нішапур не зведаў нягод вайны. Чарговае разбуральнае землетрасенне ў 1405 годзе прывяло да таго, што горад быў перанесены на паўночны захад, на яго цяперашняе месца.

    Заняпад

    Герат пры Цімурыдах і Мешхед пры Сефевідах мелі большае значэнне ў рэгіёне, але Нішапур заставаўся даволі значным горадам да XVIII стагоддзя, хоць і пацярпеў ад нападаў качавых узбекаў у канцы XVI стагоддзя. У 1750/1751 годзе быў разбураны афганскім Ахмад-шахам, якія ўзялі горад пасля шасцімесячнай аблогі. Ахмад-шах перадаў горад цюркскаму князю Абас-Кулі-хану, які прыняў меры да яго аднаўлення. У канцы 1796 годзе Нішапур перайшоў пад уладу Каджараў. Еўрапейскія падарожнікі XIX стагоддзі апісваюць дрэнны стан сцен і пабудоў горада і агульны эканамічны заняпад: тканіны вырабляліся толькі для мясцовага збыту, а адзіным прадметам экспарту была біруза. Насельніцтва таксама было нешматлікім: у 1821 годзе — 5000 (Фрэйзер), у 1845 годзе — 8000 (Фер’е), у 1889 годзе — 10000 (Кёрзан).

    XX стагоддзе

    Да 1930-х гадоў горад акружалі рэшткі сцен, знесеных па загадзе шаха Рэзы Пехлеві. Найстаражытная частка сучаснага Нішапура — забудова, узведзеная пасля землетрасення 1405 года. Саборная мячэць датуецца 1493/1494 г.

    Археалогія

    Джозеф Аптан, Уолтэр Хаўзер і Чарлз Уілкінсан з нью-ёркскага Метраполітэн-музея вялі раскопкі ў 1935—1940 гг. і зімой 1947/1948. Па пагадненні з урадам Ірана, палова знаходак пераходзіла Іранскаму нацыянальнаму музею. У кургане, які носіць назву Сабз Пушан (перс. «зялёная гара»), быў адкрыты жылы раён IX—XII стст.; у Тэпэ Медрэсэ быў выяўлены вялікі жылы раён таго ж перыяду з мячэццю і, меркавана, палацам кіраўнікоў IX ст. У 1995—2005 гг. іранскія археолагі праводзілі раскопкі ў Шад’яху; у 2005 і 2006 гадах французская экспедыцыя даследавала кухендыз — цытадэль сярэдневяковага Нішапура.

    Эканоміка

    • Цеплаэлектрастанцыя камбінаванага цыклаЦеплаэлектрастанцыя камбінаванага цыкла
    • Bank Melli Iran цэнтральны офісBank Melli Iran цэнтральны офіс

    З’яўляецца цэнтрам раёна арашальнага земляробства. Вырошчваюцца бавоўнік, алейныя культуры, пладовыя дрэвы, вінаград. Развіты жывёлагадоўля, харчовая прамысловасць і гарбарная вытворчасць. У наваколлях горада вядзецца здабыча бірузы.

    Транспарт

    Гарадскі грамадскі транспарт прадстаўлены аўтобусам. Ёсць чыгуначная станцыя з вакзалам.

    • Аўтобус маркі OghabАўтобус маркі Oghab
    • Чыгуначны вакзалЧыгуначны вакзал

    Адукацыя

    Дзейнічаюць Нішапурскі ўніверсітэт і філіял Ісламскага ўніверсітэта Азад.

    • Одзін з карпусоў Нішапурскага ўніверсітэтаОдзін з карпусоў Нішапурскага ўніверсітэта
    • Медыцынскі каледж НішапураМедыцынскі каледж Нішапура
    • Бібліятэка імама ХамейніБібліятэка імама Хамейні
    • Планетарый Амара ХаямаПланетарый Амара Хаяма

    Музеі

    • Нішапурскі гарадскі музей
    • Музей Амара Хаяма

    • Абасідскі караван-сарай Нішапура

    • Гарадскі музейГарадскі музей
    • Музей Амара ХаямаМузей Амара Хаяма
    • Караван-сарайКараван-сарай

    Славутасці

    Маўзалеі

    • Маўзалей Атара
    • Маўзалей Амара Хаяма
    • Маўзалей Камаль аль-Мулька

    • Маўзалей Мухамеда Махрука

    • АтараАтара
    • Камаль аль-МулькаКамаль аль-Мулька

    Гарады-пабрацімы

    Вядомыя жыхары

    Літаратура

    Спасылкі

    Тэмы гэтай старонкі:
    Катэгорыя·Населеныя пункты без паштовага індэкса Катэгорыя·Населеныя пункты паводле алфавіта
    Змесціва гэтай старонкі з праектаў амерыканскага фонда «Вікімедыя» дасяжнае пад сукупнай ліцэнзіяй CC BY-SA 3.0 і GFDL.
    Энцыклапедычны партал «Месцы беларускія» miescy.viedy.be