Харкаў

Харкаў (укр.: Харкiв, руск.: Харьков) — горад ва ўсходняй частцы Украіны. Адміністрацыйны цэнтр Харкаўскай вобласцi; першая сталіца Савецкай Украіны. Насельнiцтва 1 445 755 чалавек (2011). Плошча 306 км². Гэта самы вялікі горад, які знаходзіцца на 50-й паралелі.

Зараз тэрыторыя Харкава дзеліцца на 9 адміністрацыйных раёнаў, якія кіруюцца раённымі адміністрацыямі. Афіцыйны статус у горадзе маюць украінская і руская мовы.

Буйны навуковы, культурны, індустрыяльны і транспартны цэнтр Украіны, быў трэцім індустрыяльным цэнтрам СССР пасля Масквы і Ленінграда.

Горад узнагароджаны ордэнам Леніна (1970) і ордэнам Кастрычніцкай рэвалюцыі (1983).

Паходжанне назвы

На месцы Харкава знаходзіўся старажытны горад Данец, яшчэ з часоў Кіеўскай Русі. Назва горада паходзіць, імаверна, ад назвы ракі Харкаў («Хар-Кобе»). Іншыя версіі — ад заснавальніка пасялення казака Харытона (Харка) альбо ад казака Івана Каркача (Харкача). Існуе таксама і Палавецкая версія — ад палавецкага горада Шарукань (Харукань).

З пачатку XVII стагоддзя Харкаўшчына належала да Маскоўскай дзяржавы, але да 1650 года тут не было аселага насельніцтва. Маскоўскія цары імкнуліся выкарыстаць пасяленні ў якасці абарончай лініі супраць крымскіх татар і нагайцаў: «белгародская», «ізюмская» і «ўкраінская» лініі. Расійскія «служылыя людзі» не былі сталым насельніцтвам.

Геаграфія

Размяшчэнне

Харкаў размешчаны на водападзельным узвышшы і ў даліне рачок Харкаў, Лопань, Вуды і Немышля, апошнія мелі раней забалочаныя берагі і часам улетку перасыхалі. На тэрыторыі сучаснага горада гэтыя невялікія рачулкі сходзяцца і за горадам зліваюцца праз Вуды ў Северскі Данец.

Найвышэйшай кропкай над узроўнем мора — 120 м — з’яўляецца Лесапарк, найніжэйшай — 94 м — Наваселеўка. З гледзішча рэльефу, Харкаў падзяляецца на чатыры нізіны і чатыры ўзвышшы. Вышыні Харкава, пераважна пясчаныя, да нядаўна былі схаваныя хваёвымі і бярозавымі лясамі.

Даўжыня Харкава:[3]

• з поўначы на поўдзень — 24,3 км
• з захаду на ўсход — 25,2 км

Клімат

Клімат Харкава — лагодна-кантынентальны: зіма халодная і снежная, але зменлівая, лета — спякотнае. Сярэдняя тэмпература года — + 6,9 °C (у студзені — 6,9, у ліпені + 20,3). Сярэдняя колькасць ападкаў за год 513 мм, найбольшая ў чэрвені і ліпені. Клімат дазваляе займацца гародніцтвам і садоўніцтвам, уключна з вінаградарствам.

Насельніцтва

Пасля рэвалюцыі 1917 года, ў 1920-я гады колькасць жыхароў Харкава стала павялічвацца. Паводле перапісу 1926 года, ў горадзе пражывала 417 000 чалавек (трэцяе месца пасля Кіева і Адэсы). Адносную большасць насельніцтва складалі ўкраінцы (38,3 %), далей былі рускія — 38 %, яўрэі — 19,5 % (адсоткі на 1897 год: 29,2, 60,0, 6,1 адпаведна). Тэндэнцыя да павелічэння колькасці жыхароў выразна прыкметная і ў 1930-х гадах, галоўным чынам праз прыліў працоўных сіл; у 1939 Харкаў меў 833 000 жыхароў.

Падчас нямецка-фашысцкай акупацыі колькасць насельніцтва ўпала праз мабілізацыю ў войска, масавага вывазу на працы за мяжу і праз пошук прытулку ў правінцыі, і ў 1942—43 гадах скарачэнне склала 160—180 000 чалавек. Пасля 1944 года насельніцтва горада пачало хутка расці. Перапіс 1959 года паказаў рост жыхароў Харкава да 953 000 чалавек. Значная частка яго — прамысловыя працаўнікі, служачыя, будаўнікі, а таксама працаўнікі транспарта, гандлю, адукацыі і аховы здароўя. Нацыянальны склад наступны: ўкраінцаў 48 %, рускіх — 40 %, яўрэяў — 9 %.

Прамысловасць

• Завод імя Малышава — Заснаваны ў 1895 як «Харкаўскі паравозабудаўнічы завод». Цяпер гэта прадпрыемства транспартнага і энергетычнага машынабудування
• Завод Электрацяжмаш. Заснаваны ў 1946 як прадпрыемства па вырабу магутных гідрагенератараў, гідрагенератараў-рухавікоў, турбагенератараў
• Харкаўскі электрамеханічны завод. ХЭМЗ у 1915 з Рыгі быў перадыслацыраваны ў Харкаў. Цяпер гэта шматпрофільнае электратэхнічнае прадпрыемства з шырокім спектрам вырабляемай прадукцыі
• Завод Южкабель заснаваны ў 1943 годзе. Сёння гэта буйнейшае прадпрыемства па вырабу кабельна-правадніковай прадукцыі ва Украіне.
• Харкаўскі падшыпнікавы завод, які забяспечвае сваей прадукцыяй атамныя і цеплавыя электрастанцыі, нафтавыя радовішчы і вугальныя шахты, метрапалітэны і навабудоўлі, чыгунку і гарадскі транспарт
• Турбаатам — галоўная навуковая ўстанова энергамашынабудаўнічага комплексу Украіны. Прадпрыемства вырабляе паравыя, гідраўлічныя, газавыя турбіны для цеплавых, атамных, гідра- электрастанцый
• Харкаўскі трактарны завод вырабіў першы трактар 1 верасня 1931 года. Цяпер ХТЗ вырабляе трактары, дарожна-будаўнічую тэхніку, прадукцыю для кузнечнай і ліцейнай вытворчасці, запасныя часткі
• Харкаўскі прыборабудаўнічы завод імя Шаўчэнка — шматпрофільнае прадпрыемства
• Харкаўскі авіяцыйный завод
• ФЭД
• Харкаўскі электратэхнічны завод
• Харкаўскі вагонарамонтны завод
• Харкаўская бісквітная фабрыка

Адукацыя і навука

60 навукова-даследчых інстытутаў, 90 ВНУ (Харкаўскі нацыянальны медыцынскі ўніверсітэт, Харкаўскі нацыянальны ўніверсітэт імя В. Н. Каразіна і інш.

Культура

6 музеяў, карцінная галерэя, 8 тэатраў, 80 бібліятэк.

Выдатнасці горада

Цэнтральная плошча Харкава — помнік архітэктуры плошча Свабоды (да другой паловы 1990-х гг. — плошча Дзяржынскага), другая паводле памераў у Еўропе i сёмая ў свеце.

Харкаўскi заапарк — адкрыўся трэцiм у Расiйскай імперыi.

Праз батанiчны сад Харкаўскага ўнiверсiтэта i Парк iмя Горкага працягнутая падвясная канатная дарога.

У Харкаве знаходзiцца ўпраўленне Паўднёвай украінскай чыгункi і дзiцячая чыгунка.

Харкаўскi планетарый iмя Ю. А. Гагарына быў адкрыты ў 1957 годзе.

Вядомыя асобы

Асноўныя артыкулы: Вядомыя асобы Харкава і Ганаровыя грамадзяне Харкава

• Сяргей Міхайлавіч Кастраміцкі (нар. 1954) — беларускі вучоны ў галіне радыёфізікі. Член-карэспандэнт (2014), доктар тэхнічных навук (1993), прафесар (1994).
• Аляксандр Ільіч Казакоў — Герой Савецкага Саюза.
• Павел Фёдаравіч Баціцкі
• Яўген Георгіевіч Бранцаў (нар. 1946) — украінскі і беларускі архітэктар.
• Людміла Маркаўна Гурчанка, расійская актрыса тэатра і кіно.
• Яніна Левандоўская (1908—1940) — польская планерыстка і лётчыца-аматарка.
• Анатоль Барысавіч Жукаў (1901—1979) — вучоны-лесавод, акадэмік АН СССР. Нарадзіўся ў Харкаве[4].
• Анатоль Рыгоравіч Марэніч (1919—2013) — беларускі архітэктар.
• Вольга Юр’еўна Панарына — прафесійная велагоншчыца, чэмпіёнка свету 2011 года. Заслужаны майстар спорту Рэспублікі Беларусь.
• Віктар Андрэевіч Скумін — савецкі і расійскі навуковец-медык, доктар медыцынскіх навук, прафесар, літаратар, аўтар сістэмнага падыходу да здароўя (″культура здароўя″, 1968).[5]
• Сашко Ушкалаў (нар. 1983) — украінскі паэт, драматург, перакладчык.
• Сяргей Антонавіч Чуніхін (1905—1985) — матэматык, доктар фізіка-матэматычных навук, акадэмік Акадэміі навук БССР, Заслужаны дзеяч навукі БССР[6].
• Валянцін Мікалаевіч Шчарбіна (1908—1976) — вучоны, геолаг і геахімік, член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР.
• T-DJ Milana (Юлія Ігараўна Рысіна; нар. 1989) — украінская дыджэй, кампазітар, танцорка і мадэль, пражывае ў Харкаве.
• Ларыса Аляксандраўна Пірагова (нар. 1952) — урач-неўрапаталог і аднаўленчай медыцыны. Доктар медыцынскіх навук (1997), прафесар (1999).

Гл. таксама

• ХАДО

Зноскі

1. ↑ GeoHive
2. ↑ https://ukrstat.gov.ua/druk/publicat/kat_u/2022/zb/05/zb_Сhuselnist.pdf
3. ↑ Геаграфічная даведка, сайт Харкава Архівавана 18 снежня 2013.
4. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6: Дадаізм — Застава. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6), ISBN 985-11-0035-8. — С. 444.
5. ↑ Прафесар В. А. Скумін
6. ↑ Беларусь: Энцыкл. даведнік / Беларуская энцыклапедыя; Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 760. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.