Новы Свержань

Но́вы Све́ржань[2] (трансліт.: Novy Svieržań, руск.: Новый Свержень) — вёска ў Стаўбцоўскім раёне Мінскай вобласці, пры ўпадзенні Жацераўкі ў Нёман, адміністрацыйны цэнтр сельсавета. За 3 км на поўдзень ад Стоўбцаў, за 5 км ад чыгуначнай станцыі Стоўбцы, на аўтамабільнай дарозе Нясвіж—Стоўбцы.

Гісторыя

Першы пісьмовы ўспамін пра Свержань як мястэчка Наваградскага павета датуецца 1568 годам. У гэты час тут вядомы царква і млын. Свержанскі замак стаяў на правым беразе Нёмана. Мястэчкам супольна валодалі А. Урэлеўскі, М. Слушка і А. Валовіч, потым Храптовічы.

У 1575 годзе Свержань перайшоў ва ўладанне Мікалая Радзівіла Сіроткі, які ў 1588 заснаваў тут касцёл, а ў 1590 — царкву. Станам на 1647 год у мястэчку было 5 вуліц, 84 двары, на 1681 — 44 крамы. У XVII—XVIII стст. Свержань уваходзіў у склад Мірскага графства. У часы Вялікай Паўночнай вайны ў 1706 мястэчка спалілі шведскія войскі.

У 1-й палове XVIII ст. у Свержані заснавалі базыльянскі кляштар з семінарыяй, у 1742 Міхал Казімір Радзівіл збудаваў фаянсавую мануфактуру. У сяр. XVIII ст. у мястэчку 3 млыны, на беразе Нёмана 20 складоў для тавараў; адсюль пачынаўся нёманскі гандлёвы шлях у Каралявец. Станам на 1747 у Свержані было 160 двароў, у кан. XVIII ст. — каля 200 двароў. У гэты час мястэчка атрымала назву Новы Свержань, а суседняя вёска — Стары Свержань.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Новы Свержань апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў цэнтрам воласці Менскага павета. У вайну 1812 года каля мястэчка адбылася бітва паміж расійскімі і французскімі войскамі. У 1860-я ў Новым Свержані было 178 двароў, народнае вучылішча, школа, касцёл, капліца, царква, сінагога, 2 млыны, каля 20 крамаў, карчма, паштовая станцыя, рэгулярна праводзіліся 2 кірмашы. Паводле вынікаў перапісу (1897) — 297 двароў, у пач. XX ст. — 487 двароў.

Згодна з Рыжскім мірным дагаворам (1921) Новы Свержань апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стаў цэнтрам гміны Стаўбцоўскага павета.

У 1939 Новы Свержань увайшоў у склад БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 стаў цэнтрам сельсавета. Статус паселішча панізілі да вёскі. Станам на 1998 тут было 864 двары.

• Даўнія выявы мястэчка
• Маці Божая Свержанская
• Царква
• Царква, інтэр’ер
• Касцёл

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1897 год — 1749 чал.
• XX стагоддзе: 1901 год — 2432 чал.; 1921—514 чал.[3]; 1998 год — 2205 чал., 864 двары[4].
• XXI стагоддзе: 2009 год — 1982 чал.[5]; 2019 год — 1849 чал., 819 двароў[1].

Інфраструктура

У Новым Свержані працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, дом культуры, бібліятэка, пошта. Дзейнічае РУП «Навасвержанскі лесазавод» (вырабляе піламатэрыялы, шпон, шпалу), ТАА «Стаўбцоўскі райаграсервіс», ПУП «Мядзведзь тайгі» (вытворчасць слясарнага інструменту).

Славутасці

• Замчышча
• Касцёл Святых Пятра і Паўла (XVI ст.)
• Млын вадзяны (XIX ст.)
• Могілкі: яўрэйскія; польскіх салдат, загінуўшых у 1919—1920
• Сінагога (XIX ст.)
• Царква Успення Прасвятой Багародзіцы (XVI ст.)

Галерэя

• Краявіды Новага Свержаня
• Царква
• Брама царквы
• Касцёл
• Вадзяны млын
• Даўні гасцінец

Вядомыя ўраджэнцы

• Юры Весялкоўскі (нар. 1924) — грамадска-палітычны дзеяч беларускай эміграцыі.
• Аляксей Пяткевіч (нар. 1931) — беларускі літаратуразнавец, краязнавец.
• Мікола Сенька (1924—2008) — беларускі грамадскі дзеяч.
• Міхась Сенька (1922—2016) — дзеяч беларускай эміграцыі.
• Уладзімір Сенька (1918—1997) — беларускі ваенна-палітычны дзеяч і публіцыст.
• Аляксей Сянкевіч (1904—1991) — беларускі грамадскі дзеяч.
• Барыс Шчорс (1916—1975) — беларускі грамадскі і ваенны дзеяч.
• Ігар Шчорс (1918—1992) — беларускі грамадскі і ваенны дзеяч.
• Мікалай Шчорс (1913—1995) — беларускі грамадска-палітычны дзеяч.
• Эдуард Шыркоўскі (1932—2002) — старшыня КДБ Рэспублікі Беларусь (1990—1994).
• Міканор Ярашэвіч (1885 — пасля 1937) — беларускі грамадска-палітычны дзеяч, першы рэктар Беларускага політэхнічнага інстытута.

Зноскі

1. 1 2 Навасвержанскі сельскі выканаўчы камітэт. (руск.)  — Стаўбцоўскі раённы выканаўчы камітэт
2. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU). Сустракаецца таксама варыянт Но́вы Све́ржан, Но́вы Све́ржынь
3. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Tom VII. Część I: Województwo Nowogródzkie. Warszawa, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1923.
4. ↑ Валерый Шаблюк. Новы Свержань // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — 592 с.: іл. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9. С. 334.
5. ↑ Насельніцтва населеных пунктаў Беларусі па выніках перапісу 2009 года Архівавана 2 кастрычніка 2019.

Літаратура

• Шаблюк В. Новы Свержань // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.5. Мн.: БелЭн, 1999.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Новы Свержань
• Radzima.org: мястэчка Свержань Новы
• Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Храмы Новага Свержаня Архівавана 24 мая 2012.
• Глобус Беларусі: Новы Свержань