Французскі Алжыр

Францу́зскі Алжы́р (фр.: Alger да 1839, пазней Algérie[1] неафіцыйна Algérie française,[2][3] араб. الجزائر الفرنسية‎‎ Al-Jaza’ir Al-Fransiyah) існаваў з 1830 па 1962. З 1848 да абвяшчэння незалежнасці, увесь Міжземнаморскі рэгіён Алжыра быў неад’емнай часткай Францыі, накшталт сённяшняй Корсікі і Рэюньёна. Пераважна засушлівы ўнутраны Алжыр, як і рэшткі Французскай Паўночнай Афрыкі, ніколі не лічыліся часткай Францыі. Адна з найстарэйшых заморскіх тэрыторый Францыі, Алжыр стаў месцам для сотні тысяч еўрапейскіх імігрантаў, вядомых як п’е-нуар. Аднак, карэнныя мусульмане — арабы і берберы заставаліся большасцю насельніцтва краю на працягу сваёй гісторыі. Паступова незадаволенасць сярод мусульманскага насельніцтва з-за адсутнасці палітычнага і эканамічнага статусу прывёў да патрабаванняў большай палітычнай аўтаноміі, і ў выніку да незалежнасці ад Францыі. Напружанасць у адносінах паміж гэтымі двума групамі насельніцтва зведала кульмінацыю ў 1954 годзе, калі пачаліся першыя сутычкі, якія пазней перараслі ў алжырскую вайну. Вайна скончылася ў 1962 годзе, калі Алжыр атрымаў поўную незалежнасць у адпаведнасці з Эўянскімі пагадненнямі, падпісанымі ў сакавіку 1962, і праведзеным у ліпені 1962 рэферэндумам аб самавызначэнні.

Гісторыя

Пачатковыя канфлікты

З 1516 года — часу захопу Алжыра асманскімі адміраламі, братамі Арудж і Хайр ад-Дзін Барбароса, Алжыр стаў базай пірацтва ў Міжземным моры. У 1681 годзе Людовік XIV запрасіў адмірала Аўраама Дзюкена для барацьбы з берберскімі піратамі, а таксама загадаў атакаваць Алжыр паміж 1682 і 1683 пад падставай аказання дапамогі хрысціянскім палонным[4]. Зноў Жан-д’Эстрэ бамбардзіраваў Трыпалі і Алжыр у 1685—1688 годзе, пасол Алжыра наведаў Версаль, і дагавор быў падпісаны ў 1690 годзе, які забяспечыў мір ва ўсім 18 стагоддзі[5]

У XVIII—XIX стагоддзях Алжыр быў Алжырскім эялетам Асманскай імперыі, меў пэўную аўтаномію. Барбарыйскі бераг быў тады апорай піратаў-бербераў, якія праводзілі рэйды супраць еўрапейскіх і амерыканскіх караблёў.

Канфлікты паміж Барберыйскімі дзяржавамі і ЗША завяршыліся Першай (1801—1805) і Другой (1815) берберыйскімі войнамі. Англа-галандская група, якую ўзначальваў адмірал лорд Эксмута, правялі карную экспедыцыю, якая ў жніўні 1816 года бамбіла Алжыр. Дэй быў вымушаны падпісаць берэрыйскія дагаворы.

Нязгоды паміж Францыяй і алжырскімі кіраўнікамі пачаліся з самага пачатку рэстаўрацыі Бурбонаў. Яшчэ з XV стагоддзя ў Алжыры з’явілася французская гандлёвая кампанія, якая плаціла дэю штогадовую даніну ў памеры 60 тысяч франкаў. У 1815 дэй Алжыра Гусейн-Паша настаяў на павелічэнні гэтай даніны да 200 тысяч франкаў. Падатлівасць французскага консула Дэваля прывяла да яшчэ большых замахаў; адмова ў задавальненні апошніх выклікала з боку дэя санкцыі супраць кампаніі. Ён стаў усяляк прыгнятаць манапольную для французаў лоўлю жэмчуга, патрабаваў ад французскага ўрада неадкладнай выплаты 7000000 франкаў запазычанасці алжырскім гандлёвым дамам за розныя пастаўкі для метраполіі з часоў Дырэкторыі і Консульства і відавочна выяўляў намеры выгнаць французскую гандлёвую кампанію і знішчыць заснаваныя яе ўстановы. Нарэшце адбылася асабістая крыўда, нанесеная Гусейн-Пашой французскаму консулу. Гэтага Францыя не магла дараваць і стала рыхтавацца да рашучых дзеянняў.

У 1827 годзе да алжырскага берага была паслана невялікая эскадра. Але яе блакада доўжылася 3 гады і абышлася французам 20 мільёнаў франкаў і хоць яна змагла прадухіліць марскія разбоі, але не змагла схіліць Гусейн-Пашу да падатлівасці. Было прынята рашэнне звярнуцца да больш сапраўдных мер і паслаць моцны флот з дэсантным корпусам.

Французскае заваяванне Алжыра

Заваяванне Алжыра было пачата ў апошнія дні рэстаўрацыі Бурбонаў Карлам X, які паспрабаваў павялічыць сваю папулярнасць сярод французскага народа, асабліва ў Парыжы, дзе было шмат ветэранаў напалеонаўскіх войнаў. Яго мэтай было ўмацаваць пачуццё патрыятызму, і адцягнуць увагу ад няўмелай ўнутранай палітыкі[6].

Адмірал Гі Віктар Дзюперэ ўзначаліў армаду з 600 судоў, якая выйшла з Тулона і накіравалася ў Алжыр. Выкарыстоўваючы план Напалеона ад 1808 года для ўварвання ў Ірак, генерал дэ Бурмон высадзіўся ў 27 км да захаду ад горада Алжыр, у Сідзі Фрэдж 14 чэрвеня 1830, з 34 000 салдат. У адказ на дзеянні французаў, алжырскі дэй выставіў войска з 7000 янычараў, 19000 байцоў з Канстанціны і Арана, і 17000 кабілаў. Французы стварылі моцны плацдарм і пачалі наступ на горад Алжыр, маючы перавагу ў артылерыі. Французы перамаглі ў бітве пры Staouéli 19 чэрвеня, і ўвайшлі ў Ірак 5 ліпеня пасля трохтыднёвай кампаніі. Дэй пагадзіўся здацца ў абмен на яго свабоду. Праз пяць дзён ён адплыў са сваёй сям’ёй, на французскім караблі ў Італію, якая тады была пад кантролем Аўстрыйскай імперыі. Ссылка дэя завяршыла 313 гады асманскага панавання на тэрыторыі Алжыра.

Па заваяванні, у кастрычніку французская армія мабілізавала першых зуаваў (назва дадзена некаторым часцям лёгкай пяхоты), пазней былі створаны часці сіпахаў, адначасова Францыя экспрапрыявала ўсе землі і маёмасць, якія належалі турэцкім пасяленцам (белікс). У заходнім рэгіёне Аран, Султан Марока Мауля Абд ар-Рахман бін Хішам, камандуючы прававерных, не мог заставацца абыякавым да разні, якую учынілі французскія хрысціянскія войскі і заклікаў мурабіт да джыхаду. Таксама Султан Абд ар-Рахман аказаў дапамогу алжырскім паўстанцам на чале з Абд аль-Кадзірам. Узначальваючы войска з 12000 мужчын, Абд эль-Кадзіра арганізаваў блакаду Арана.

Ледзь вестка аб узяцці Алжыра дасягнула Парыжа, Карл X быў скінуты ў ходзе трох слаўных дзён у ліпені 1830 года, і яго стрыечны брат Луі-Філіп I узначаліў канстытуцыйную манархію. Новы ўрад, які складаўся з ліберальных апанентаў экспедыцыі ў Алжыр, што выступалі супраць заваявання, якое было пачата старым рэжымам, але ўтрымаць Алжыр апынулася складаней, чым заваяваць яго.

Але ўнутраныя вобласці захапіць было складаней, каб вырашыць гэтую задачу французскае камандаванне ўжылі прынцып «падзяляй і ўладар». Спачатку дамовіліся з нацыяналістычным рухам у Кабіліі і засяродзіліся на знішчэнні праасманскіх сіл. У 1837 годзе, пасля захопу Канстанціны праасманскія сілы былі разгромленыя і французы звярнулі ўвагу на нацыяналістаў. Канчаткова Алжыр быў захоплены ў 1847 годзе. З 1848 года Алжыр быў абвешчаны часткай Францыі, падзелены на дэпартамэнты на чале з прэфектам і французскім генерал-губернатарам. Тэрыторыю Алжыра падзялілі на тры заморскіх дэпартамента — Алжыр, Аран і Канстанціну. Пазней адбылася серыя паўстанняў, але французы іх паспяхова задушылі.

Алжыр пад французскім панаваннем

З сярэдзіны ХІХ стагоддзя пачынаецца актыўная каланізацыя Алжыра. Прычым, французы сярод каланістаў не былі большасцю — сярод іх былі іспанцы, італьянцы, партугальцы і мальтыйцы. Пасля паразы Францыі ў франка-прускай вайне 1870—1871 гадоў у Алжыр прыехала шмат французаў з правінцый Эльзас і Латарынгія, якія перадалі Германіі. Пераязджалі ў Алжыр і рускія белаэмігранты, якія збеглі ў ходзе Грамадзянскай вайны з Расіі. Улілася ў групу франкаалжырцаў і яўрэйская абшчына Алжыра. Французская адміністрацыя заахвочвала працэс «еўрапеізацыі» Алжыра, для гэтага была створана сетка адукацыйных і культурных устаноў, якая абслугоўвала ўсе сферы жыццядзейнасці новых мігрантаў і дазваляла ім досыць хутка згуртавацца ў адзіную франкамоўную хрысціянскую этнакультурную супольнасць. Дзякуючы больш высокаму культурнаму і адукацыйнаму ўзроўню, дзяржаўнай падтрымкі і дзелавой актыўнасці франкаалжырцы хутка дасягнулі больш высокага ўзроўню дабрабыту, чым тубыльцы. І, нягледзячы на нязначную долю (прыкладна 15% насельніцтва ў 1930-х гадах, больш за 1 млн. чалавек), яны дамінавалі ў асноўных аспектах жыцця алжырскага грамадства, стаўшы культурнай, эканамічнай і кіраўніцкай элітай краіны. У гэты перыяд народная гаспадарка краіны прыкметна вырасла, падняўся і ўзровень дабрабыту мясцовага мусульманскага насельніцтва.

Па Кодэксу паводзін ад 1865 года алжырцы заставаліся суб’ектамі мусульманскага заканадаўства, але маглі быць мабілізаваны ў узброеныя сілы Францыі, і яны таксама мелі права атрымаць французскае грамадзянства. Але працэдура набыцця мусульманскім насельніцтвам Алжыра французскага грамадзянства была моцна абцяжараная, таму да сярэдзіны 20 стагоддзя яго мелі толькі прыкладна 13% тубыльцаў Алжыра, а астатнія мелі грамадзянства Французскага Саюза і не мелі права займаць высокія дзяржаўныя пасады, служыць у шэрагу дзяржаўных устаноў. Французская ўлада захавала традыцыйны інстытут старэйшын, якія захоўвалі сваю ўладу на мясцовым узроўні і таму былі досыць лаяльныя. У французскіх узброеных сілах існавалі алжырскія падраздзялення — ціральеры, гумы, табары, спагі. Яны змагаліся ў складзе французскай арміі ў Першай і Другой сусветных войнах, а затым і ў Індакітаі.

Пачатак вызваленчай барацьбы

Пасля Першай сусветнай вайны ў Алжыры некаторыя інтэлектуалы сталі гаварыць аб аўтаноміі і самакіраванні. У 1926 годзе быў заснаваны нацыянальна-рэвалюцыйны рух «Паўночнаафрыканская зорка», які ставіў пытанні сацыяльна-эканамічнага характару (паляпшэнне ўмоў працы, рост заробкаў і г. д.). У 1938 годзе створаны Алжырскі народны саюз, пазней пераназваны ў Маніфест алжырскага народа (патрабаванне незалежнасці), а ў 1946 годзе названы Дэмакратычны саюз Алжырскага маніфесту. Патрабаванні аўтаноміі або незалежнасці атрымалі шырокае распаўсюджванне. У маі 1945 года дэманстрацыя нацыяналістаў перарасла ў беспарадкі, падчас якіх было забіта да сотні еўрапейцаў і яўрэяў. Улада адказала самым жорсткім тэрорам з ужываннем авіяцыі, бронетэхнікі і артылерыі — па розных ацэнках, за некалькі месяцаў было забіта ад 10 да 45 тысяч алжырцаў.

Нацыяналісты бяруць курс на ўзброеную рэвалюцыю. У 1946 годзе заснавана «Спецыяльная арганізацыя» (СА) — разгалінаваная падпольная сетка узброеных груп, якая дзейнічала ў гарадах. У 1949 годзе «Спецыяльную арганізацыю» ўзначаліў Ахмед бен Бела, які ў гады Другой сусветнай вайны быў сяржантам французскай арміі. За СА сталі з’яўляцца і іншыя падобныя арганізацыі, якія вялі збор сродкаў, закупку зброі, боепрыпасаў, вярбоўкі і навучання будучых байцоў. З сакавіка 1947 года ў горных раёнах Алжыра былі сфармаваныя першыя партызанскія атрады. У 1953 годзе Спецыяльная арганізацыя аб’ядналася з узброенымі атрадамі Дэмакратычнага саюз Алжырскага маніфеста. Узброеныя групоўкі падпарадкоўваліся цэнтру кіравання, што знаходзіўся ў Егіпце і Тунісе. 1 лістапада 1954 года быў арганізаваны Фронт нацыянальнага вызвалення (ФНВ), галоўнай задачай якога было дасягненне незалежнасці Алжыра ўзброеным шляхам. У яго ўвайшлі не толькі нацыяналісты, але і прадстаўнікі сацыялістычнага руху, патрыярхальна-феадальных груповак. Ужо ў ходзе вайны сацыялістычныя элементы ўзялі ўверх, і пасля атрымання Алжырам незалежнасці ФНВ была ператворана ў партыю (ПФНО), якая захоўвае ўладу да сённяшняга дня.

Асноўныя перадумовы вайны ў Алжыры

1. Рост нацыянальна-вызваленчага руху па ўсёй планеце пасля Першай сусветнай вайны і хвалі рэвалюцый пасля яе. Другая сусветная вайна нанесла новы ўдар па старой каланіяльнай сістэме. Глабальная перабудова ўсёй сусветнай палітычнай сістэмы, і Алжыр стаў часткай гэтай мадэрнізацыі.
2. Антыфранцузская палітыка Брытаніі, ЗША і Іспаніі ў Паўночнай Афрыцы.
3. Дэмаграфічны выбух. Праблемы сацыяльна-эканамічнага няроўнасці. Перыяд паміж 1885—1930 гадамі лічаць залатым стагоддзем французскага Алжыра (як і французскага Магрыба). Дзякуючы агульнаму росту дабрабыту, эканомікі, дасягненняў у галіне адукацыі і аховы здароўя, захаванню ўнутранай кіраўніцкай і культурнай аўтаноміі мусульман, спынення ўнутраных міжусобіц, ісламская насельніцтва ўступіла ў фазу дэмаграфічнага выбуху. Колькасць мусульманскага насельніцтва павялічылася з 3 млн. мужчынаў у сярэдзіне XIX стагоддзя да 9 млн. у сярэдзіне ХХ стагоддзя. Акрамя таго, з-за росту насельніцтва востра праявіўся недахоп зямлі сельскагаспадарчага прызначэння, большасць якой кантралявалі буйныя еўрапейскія гаспадаркі плантацый, гэта прывяло да росту канкурэнцыі і за іншыя абмежаваныя рэсурсы тэрыторыі.
4. Наяўнасць пасіянарнай масы маладых мужчын, якія набылі баявы вопыт у ходзе Другой сусветнай вайны. Дзясяткі тысяч жыхароў французскіх афрыканскіх калоній ваявалі ў Паўночнай Афрыцы, Італіі і самой Францыі. У выніку арэол «белых спадароў» моцна страціў у вазе, пасля гэтыя салдаты і сяржанты ўтварылі касцяк антыкаланіяльных армій, партызанскіх атрадаў, легальных і нелегальных патрыятычных, нацыяналістычных арганізацый.

Асноўныя падзеі вызваленчай вайны

У ноч на 1 лістапада 1954 года атрады паўстанцаў атакавалі шэраг французскіх аб’ектаў у Алжыры. Так пачалася вайна, якая, па розных ацэнках, забрала жыцці ад 18—35 тыс. французскіх салдат, 15—150 тыс. харкі (алжырскія мусульмане — арабы і берберы, якія падчас вайны выступілі на баку французаў), 300 тыс. — 1,5 млн. алжырцаў. Да таго ж сотні тысяч людзей сталі бежанцамі.

Кіраўнікі супраціву выбралі зручны момант для ўдару, — за мінулыя паўтара дзесяцігоддзі Францыя адчула горыч ганебнага разгрому і акупацыі 1940 года, непапулярную каланіяльную вайну ў Індакітаі і паражэнне ў В’етнаме. Найбольш баяздатныя войскі яшчэ не былі эвакуяваныя з Паўднёва-Усходняй Азіі. Але ў той жа час ваенныя сілы Фронту нацыянальнага вызвалення былі вельмі нязначныя — спачатку ўсяго некалькі сот байцоў, таму вайна не прыняла адкрыты характар, а партызанскі. Спачатку баявыя дзеянні не насілі шырокамаштабнага характару. Французы перакідалі дадатковыя сілы, а паўстанцаў было мала, каб арганізаваць значныя баявыя аперацыі і ачысціць тэрыторыю Алжыра ад «захопнікаў». Першая буйная бойня адбылася толькі ў жніўні 1955 года — мяцежнікі ў горадзе Філіпвіль выразалі некалькі дзясяткаў чалавек, у тым ліку еўрапейцаў, у адказ армія і атрады франкаалжырскіх апалчэнцаў знішчылі сотні (ці тысячы) мусульман.

Сітуацыя змянілася на карысць паўстанцаў у 1956 годзе, калі атрымалі незалежнасць Марока і Туніс, там былі створаны лагеры падрыхтоўкі, тылавыя базы. Алжырскія паўстанцы прытрымліваліся тактыкі «малой вайны» — нападалі на канвоі, невялікія падраздзяленні праціўніка, яго ўмацаванні, пасты, знішчалі лініі сувязі, масты, тэрарызавалі насельніцтва за супрацоўніцтва з французамі (напрыклад, забаранялі адпраўляць дзяцей у французскія школы, уводзілі нормы шарыяту).

Французы ўжылі тактыку квадрыльяжу — Алжыр разбілі на квадраты, за кожны адказваў пэўны падраздзел (часта мясцовыя апалчэнцы), а элітныя часткі — Замежны легіён, дэсантнікі вялі контрпартызанскія дзеянні па ўсёй тэрыторыі. Для перакідання злучэнняў шырока выкарыстоўвалі верталёты, што рэзка павысіла іх мабільнасць. Адначасова французы разгарнулі вельмі паспяховую інфармацыйную кампанію. Спецыяльныя адміністрацыйныя секцыі займаліся заваёвам «сэрцаў і розумаў» алжырцаў, яны ўступалі ў кантакты з жыхарамі аддаленых раёнаў, пераконвалі іх захаваць лаяльнасць Францыі. Вербавалі мусульман у атрады харкі, якія абаранялі паселішча ад паўстанцаў. Вялікую працу вялі французскія спецслужбы, яны змаглі справакаваць ўнутраны канфлікт у ФНВ, падкінуўшы інфармацыю аб «здрадзе» шэрагу камандзіраў і лідараў руху.

У 1956 годзе паўстанцы разгарнулі кампанію гарадскога тэрарызму. Ледзь не кожны дзень выбухалі бомбы, гінулі франкаалжырцы, каланісты і французы адказвалі актамі адплаты, прычым часта цярпелі невінаватыя. Паўстанцы вырашылі дзве задачы — прыцягнулі ўвагу сусветнай грамадскасці і выклікалі нянавісць мусульман да французаў.

У 1956—1957 гады французы, каб спыніць праход мяцежнікаў з-за мяжы, спыніўшы паток зброі і боепрыпасаў, стварылі на межах з Тунісам і Марока ўмацаваныя лініі (мінныя палі, калючы дрот, электронныя сэнсары і д. т. падобнае). У выніку ў першую палову 1958 мяцежнікі панеслі на іх вялікія страты, страціўшы магчымасць перакідваць значныя сілы з Туніса і Марока, дзе былі створаны лагеры падрыхтоўкі баевікоў.

У 1957 годзе ў горад Алжыр ўвялі 10-ю парашутную дывізію, яе камандзір генерал Жак Масю меў надзвычайныя паўнамоцтвы. Пачалася «зачыстка» горада. Ваенныя нярэдка ўжывалі катаванні, у выніку ў хуткім часе ўсе каналы паўстанцаў былі выяўленыя, сувязь горада з сельскай мясцовасцю была перапыненая. Па аналагічнай схеме «зачысцілі» іншыя гарады. Аперацыя французскіх вайскоўцаў была эфектыўнай — асноўныя сілы паўстанцаў у гарадах разграмілі, але французская і сусветная грамадскасць была моцна абураная.

Больш паспяховым для мяцежнікаў стаў палітыка-дыпламатычны фронт. У пачатку 1958 года французскія ВПС нанеслі ўдар па тэрыторыі незалежнага Туніса. Згодна разведінфармацыяй у адным з сёлаў быў вялікі склад зброі, акрамя таго ў гэтым раёне каля вёскі Сакіет-Сядзі-Юсэф былі збітыя два і пашкоджаны адзін самалёт ВПС Францыі. У выніку ўдару загінулі дзясяткі мірных жыхароў, выбухнуў міжнародны скандал — пытанне прапаноўвалі вынесці на абмеркаванне Савета бяспекі ААН. Лондан і Вашынгтон прапанавалі свае пасрэдніцкія паслугі. Зразумела, што за гэта яны хацелі атрымаць доступ да Французскай Афрыкі. Французскі прэм’ер вынес гэтае пытанне на парламент, пачаўся ўнутрыпалітычны крызіс, правыя дастаткова разумна вырашылі, што гэта ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы Францыі. Згода ж урада з вонкавым умяшаннем будзе здрадай нацыянальным інтарэсам Францыі. У красавіку ўрад сышло ў адстаўку.

Франкаалжырцы з абурэннем успрынялі весткі з метраполіі. У маі прыйшло паведамленне, што новы прэм’ер П’ер Пфлімлен можа пачаць перамовы з паўстанцамі. У гэты ж час прыйшло паведамленне аб забойстве палонных французскіх салдат. Французскі Алжыр і ваенныя «выбухнулі» — дэманстрацыі перараслі ў беспарадкі, быў створаны Камітэт грамадскай бяспекі, на чале з генералам Раулем Саланіё (камандуючы французскімі войскамі ў Індакітаі ў 1952—1953). Камітэт запатрабаваў прызначыць кіраўніком урада героя Другой сусветнай вайны Шарля дэ Голя, інакш абяцалі высадзіць у Парыжы дэсант. Правыя лічылі, што нацыянальны герой Францыі не здасць Алжыр. Чацвёртая рэспубліка — так называюць перыяд французскай гісторыі з 1946 па 1958 год, пала.

Шарль дэ Голь 1 чэрвеня ўзначаліў урад і здзейсніў паездку ў Алжыр.

У верасні было абвешчаны Часовы ўрад Алжырскай рэспублікі, які размяшчаўся ў Тунісе.У ваенным дачыненні паўстанцы цярпелі паразу, умацаваныя лініі на межах былі магутнымі — паток падмацаванняў і зброі вычарпаўся. Унутры Алжыра ўрад здабываў перамогу ў тым, каб паўстанцы не маглі рэкрутаваць байцоў і атрымліваць прадукты харчавання, у шэрагу абласцей стварылі «лагеры перагрупоўкі» (алжырцы іх назвалі канцлагерамі). Спроба разгарнуць тэрор у самой Францыі была сарваная. Дэ Голь апублікаваў план 5-гадовага эканамічнага развіцця Алжыра, ідэю амністыі тым паўстанцам, якія добраахвотна складуць зброю.

У лютым 1959 года пачалася аперацыя па ліквідацыі паўстанцкага руху ў сельскай мясцовасці, яна працягвалася да вясны 1960 года. Кіраваў аперацыяй генерал Марыс Шаль. Паўстанцам быў нанесены яшчэ адзін магутны ўдар: мясцовыя сілы блакавалі абраны раён, а элітныя часткі праводзілі «зачыстку». У выніку камандаванне паўстанцаў было вымушана развеяць сілы да ўзроўню аддзяленне-ўзвод (раней дзейнічалі ротами і батальёнамі). Французы знішчылі ўвесь вышэйшы камандны склад мяцежнікаў ў Алжыры і да паловы камандных кадраў. У ваенным дачыненні паўстанцы былі прысуджаны. Але французская грамадскасць стамілася ад войнаў.

У верасні 1959 года кіраўнік французскага ўрада выступіў з прамовай, у якой упершыню прызнаў права алжырцаў на самавызначэнне. Гэта выклікала гнеў франкаалжырцаў і вайскоўцаў. Група моладзі зладзіла путч у горадзе Алжыр, які хутка задушылі («тыдзень барыкад»). Яны сталі разумець, што памыліліся з кандыдатурай генерала.

1960 год стаў «годам Афрыкі» — незалежнасць атрымалі 17 дзяржаў афрыканскага кантынента. Летам прайшлі першыя перамовы паміж французскай уладай і Часовым урадам Алжырскай рэспублікі. Дэ Голь паведаміў аб магчымасці змены статусу Алжыра. У снежні ў Іспаніі была створана Тайная армейская арганізацыя (ТАА), яе заснавальнікамі сталі студэнцкі лідар П’ер Лагаярд (ён узначальваў ультраправых падчас «тыдня барыкад» у 1960 годзе), былыя афіцэры Рауль Сала, Жан-Жак Сюзіні, члены французскай арміі, Французскага замежнага легіёна, удзельнікі Індакітайскай вайны.

У студзені 1961 быў праведзены рэферэндум і 75% удзельнікаў апытання выказаліся за прадастаўленне Алжыру незалежнасці. 21-26 красавіка адбыўся «Путч генералаў» — генералы Андрэ Зелер, Марыс Шаль, Рауль Салан, Эдамонд Жуо паспрабавалі зрушыць Дэ Голя з пасады кіраўніка ўрада і захаваць Алжыр для Францыі. Але іх не падтрымала значная частка арміі і французскі народ, да таго ж мяцежнікі не змаглі правільна скаардынаваць свае дзеянні, у выніку паўстанне было задушана.

У 1961 годзе ТАА пачала тэрор — французы сталі забіваць французаў. Былі забітыя сотні людзей, учыненыя тысячы замахаў. Толькі на Дэ Голя замахваліся больш за дзесяць разоў.

Перамовы паміж Парыжам і ФНС працягнуліся вясной 1961 года і праходзілі ў курортным мястэчку Эвіян-ле-Бен. 18 сакавіка 1962 года былі зацверджаны Эўянскія пагадненні, якія завяршылі вайну і адкрылі Алжыру шлях да незалежнасці. На красавіцкім рэферэндуме 91% грамадзян Францыі выказаліся ў падтрымку гэтых пагадненняў. Пасля афіцыйнага завяршэння вайны адбылося яшчэ некалькі гучных падзей. Так, палітыка Фронту нацыянальнага вызвалення адносна франкаалжырцаў характарызавалася лозунгам «Чамадан або труну». Хоць Парыжу ФНС абяцаў, што ні асобныя асобы, ні групы насельніцтва, якія служылі Парыжу, не будуць падвергнутыя рэпрэсіям. Прыкладна 1 млн. чалавек уцяклі з Алжыра і нездарма. 5 ліпеня 1962 года, у дзень афіцыйнага абвяшчэння незалежнасці Алжыра, у горад Аран прыбыў натоўп узброеных людзей, бандыты пачалі катаваць і забіваць еўрапейцаў (прыкладна 3 тыс. чалавек прапалі без вестак). Прыйшлося бегчы з Алжыра дзясяткам тысяч харкі — пераможцы арганізавалі серыю нападаў на мусульманскіх салдат Францыі, загінула ад 15 да 150 тысяч чалавек.

Зноскі

1. ↑ Scheiner, Virgile (14 October 1839) Le pays occupé par les Français dans le nord de l’Afrique sera, à l’avenir, désigné sous le nom d’Algérie. (фр.)
2. ↑ Non exhaustive list of ancient and modern books named «Algérie française»: (фр.) 1848  ; 1856  ; 1864  ; 2007  ; and so on
3. ↑ (англ.) Royal Institute for international affairs, African Boundaries, 1979, p. 89,
4. ↑ Martin, Henri (1865). Martin’s history of France: the age of Louis XIV. Walker, Wise and co.. http://books.google.com/books?id=nW0PAAAAYAAJ&pg=PA522. Retrieved on 9 June 2012.
5. ↑ Matar, Nabil I. (2009). Europe Through Arab Eyes, 1578-1727. Columbia University Press. p. 313. ISBN 978-0231141949. http://books.google.com/books?id=gWjpowTH4b4C&pg=PA105.
6. ↑ Algeria, Colonial Rule. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica. Праверана 19 снежня 2007.