Лондан

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Лондан (значэнні).

Ло́ндан (англ.: London [ˈlʌndən] (i), лац.: Londinium) — сталіца Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі, а таксама Англіі, найбуйнейшы горад на Брытанскіх астравах. Плошча мегаполіса складае 1706,8 км². Насельніцтва больш за 8 млн чал. Паводле колькасці насельніцтва Лондан займае 18-е месца ў свеце, 2-е ў Еўропе, і 1-е ў Вялікабрытаніі. Адлегласць па прамой паміж Лонданам і Мінскам — 1 924 км[5].

Лондан — адзін з вядучых глабальных гарадоў, нароўні з Нью-Ёркам — найбуйнейшы сусветны фінансавы цэнтр[6][7][8]. ВУП на душу насельніцтва 5-ы ў свеце і 1-ы ў Еўропе[9].

Лондан іграе вядучую ролю ў палітычным, эканамічным і культурным жыцці Вялікабрытаніі. У горадзе знаходзіцца міжнародны аэрапорт Хітроў, адзін з буйнейшых у свеце, рачны порт на рацэ Тэмзе, шматлікія сусветна вядомыя славутасці: Вэстмінстэрскае абацтва, комплекс Вэстмінстэрскага палаца з гадзіннікавай вежай, сабор Святога Паўла, крэпасць Таўэр, Брытанскі музей і іншыя.

Лондан размяшчаецца на нулявым мерыдыяне, які таксама часта завуць грынвіцкім (па назве раёна Грынвіч, які ён перасякае).

Гістарычным і адміністрацыйным цэнтрам Лондана з’яўляецца Вэстмінстэр. Дзелавы цэнтр горада размяшчаецца ў іншым раёне — Сіці. Абодва раёны маюць статус «сіці».

Лонданскі метрапалітэн найстарэйшы ў свеце і адзін з найбуйнейшых.

У 2012 годзе горад 3-ці раз стаў гаспадаром Летніх Алімпійскіх Гульняў.

Назва

Паходжанне назвы

Сучасная назва горада — Лондан — узыходзіць да яго лацінскага наймення «Ландыніум» (лац.: Londinium)[10]. Адзінага меркавання адносна паходжання гэтага слова няма, але вучонымі неаднаразова высоўваліся гіпотэзы пра яго этымалогію. Вось чатыры найбольш папулярных здагадкі:

1. Назва — лацінскага паходжання, і ўтворана ад рымскага асабістага імя, які пазначае «апантаны»[11];
2. Назва — лацінскага паходжання, і паходзіць ад слова Lond, што азначае «Дзікае (гэта значыць зарослае лесам) месца»[11][12];
3. Назва — кельцкага паходжання, і складаецца з двух слоў: Llyn (возера) і Dun («дун», умацаванне): у кельцкі перыяд горад зваўся Llyndid; корань «-дун» таксама сустракаецца ў назве шматлікіх іншых кельцкіх тапонімаў[13];
4. Назва паходзіць ад слова Plowonida, што азначае «Разлітая рака»[14].

Неафіцыйныя назвы Лондана

Калісьці англічане звалі Лондан The Big Smoke (або The Great Smog). Гэта назва можна літаральна перавесці як «Вялікі дым». Звязана гэта вызначэнне, зразумела, са знакамітым лонданскім смогам XIX—XX стагоддзяў.[15][16]

Іншая неафіцыйная назва горада — The Great Wen. Wen — гэта старое англійскае слова, якое перакладаецца літаральна як «фурункул», што ў гэтым кантэксце азначае «перанаселены горад»[16]. Што да мянушак раёнаў, то Сіці часта таксама завуць «квадратнай міляй», паколькі раён па плошчы ледзь перавышае квадратную мілю. Гэтыя два тропы таксама выкарыстоўваюцца для абагульненага абазначэння фінансавага сектара брытанскай эканомікі, паколькі большасць фінансавых кампаній і банкаў на працягу некалькіх стагоддзяў па традыцыі канцэнтраваліся ў Сіці [17].

Гісторыя Лондана

Заснаванне горада і рымскі перыяд

Гл. таксама: Ландыніум Лондан быў заснаваны ў 43 годзе н.э.[18], падчас уварвання ў Брытанію рымлян на чале з імператарам Клаўдзіем. Існуе тэорыя, што ўжо да часу ўварвання на гэтай тэрыторыі існавала буйнае паселішча, але падчас археалагічных раскопак нічога падобнага не было выяўлена. Зрэшты, большая частка гістарычнага цэнтра раскопкам не падвяргалася, і існаванне паселішча да ўварвання цалкам адмаўляць нельга.

Спачатку Лондан займаў вельмі невялікую тэрыторыю. У XIX стагоддзі археолагамі было ўстаноўлена, што даўжыня горада з усходу на захад складала прыкладна 1 мілю (каля 1,6 км), а з поўначы на поўдзень — прыкладна 0,5 мілі (каля 0,8 км).[19]

Прыкладна ў 60 годзе н.э. горад падвергся нападу брыцкай каралевы Баўдзікі (Баадыцэі) і значная частка Лондана была аддана агню. Рымляне адказалі на гэта захопам прыкладна 80 000 брытаў[20]. Неўзабаве пасля гэтага адбылася бітва паміж брытамі і рымлянамі[21]. Па ўстояным меркаванні, бітва адбылася на месцы сучаснага вакзала Кінгс-Крос, а Баўдзіка, пацярпеўшы паражэнне, скончыла жыццё самагубствам, прыняўшы яд.

Рымляне аднавілі горад за некалькі гадоў, па выразным гарадскім плане. Неўзабаве Ландыніум стаў адным з найважнейшых населеных пунктаў Рымскай Брытаніі. У II стагоддзі ён дасягнуў росквіту — да 100 годзе Ландыніум стаў сталіцай Брытаніі, змяніўшы Колчэстэр, насельніцтва складала каля 60 000 чалавек. У горадзе знаходзіліся найважнейшыя адміністрацыйныя будынкі[22].

Прыкладна ў 200 годзе Брытанія была падзелена на дзве часткі — Верхнюю і Ніжнюю. Ландыніум стаў сталіцай Верхняй Брытаніі. Прыкладна ў той жа час была пабудавана так званая Рымская сцяна — абарончае ўмацаванне па перыметры горада, рэшткі якой захаваліся ў цэнтры сучаснага Лондана. У канцы IV стагоддзя Брытанія была падзелена нанова, і Ландыніум стаў сталіцай правінцыі Максіма Цэзарэнсіс. У V стагоддзі рымляне пакінулі Ландыніум, і горад стаў паступова засяляцца брытамі[22].

Саксонскі перыяд і Сярэднявечча

У сярэдзіне VI стагоддзі Люндэнбург («Лонданскае ўмацаванне», саксонская назва Ландыніума) быў уключаны ў склад Усходнесаксонскага каралеўства. У 604 годзе кароль Саеберт прыняў хрысціянства, і ў горадзе ўпершыню з’явіўся біскуп. Першага лонданскага біскупа клікалі Мелітыус. Тады ж быў пабудаваны сабор Святога Паўла. Меркавана, першапачаткова гэта была досыць сціплая капэла. Пазней сабор быў разбураны язычнікамі-спадчыннікамі Саеберта.

У канцы VII стагоддзі прыкладна ў паўтары кіламетрах ад Люндэнбурга было заснавана саксонскае паселішча Люндэвік (гэта значыць Лонданскае паселішча)[23]. Мабыць, у Люндэвіку знаходзілася гавань для гандлёвых караблёў і байдаў.

З 730 года горад перайшоў пад уладу Мерсіі, буйнога англійскага каралеўства. У IX стагоддзі Люндэнбург падвергся нападу вікінгаў. Яны кантралявалі горад на працягу дваццаці гадоў, пасля чаго кароль Альфрэд Вялікі заключыў з захопнікамі мір. Аднак у 1013 годзе Люндэнбург быў ізноў акупаваны вікінгамі і знаходзіўся пад іх уладай да 1042 года.

У 1066 годзе пасля перамогі пры Гастынгсе каралём Англіі стаў Вільгельм Заваёўнік. Каранацыя прайшла ў толькі што дабудаваным Вэстмінстэрскім абацтве. Вільгельм даў жыхарам Лондана некаторыя прывілеі ў параўнанні з жыхарамі іншых гарадоў. Пры яго кіраванні на паўднёвым усходзе горада было пабудавана ўмацаванне, цяпер вядомае як Таўэр. У 1097 яго сын Вільгельм II пачаў будаўніцтва Вэстмінстэр-хола, які паслужыў асновай Вэстмінстэрскага палаца. У 1176 годзе пачалося будаўніцтва знакамітага Лонданскага моста, які праіснаваў каля 600 гадоў.

У маі 1216 года Лондан быў у апошні раз акупаваны замежнымі войскамі — горад захапіў французскі кароль Людовік VIII, спыніўшы панаванне Іаана Беззямельнага. Пазней супраць Людовіка паўсталі яго ўласныя бароны, і ўлада ў краіне з іх дапамогай ізноў перайшла ў рукі англічан. Такім чынам, Лондан з’яўляецца адзінай еўрапейскай сталіцай якая не была захоплена ворагам ні разу за апошнія амаль 8 стагоддзяў.

Чума, якая лютавала ў XIV стагоддзі ў Еўропе, не абышла бокам і Лондан. «Чорная смерць» прыйшла ў Англію ў 1348 годзе. Дакладная колькасць памерлых у Лондане невядома, але мяркуецца, што ахвярамі чумы сталі ад 30 да 50 тысяч чалавек.

Эпідэмія стала ўскоснай прычынай сялянскага паўстання пад правадырствам Уота Тайлера (1381), падчас якога Лондан падвергся рабаванню і спусташэнню[24]. Сяляне штурмам узялі Таўэр, забілі лорда-канцлера (важная дзяржаўная пасада ў сярэднявечнай Англіі), архібіскупа кентэрберыйскага Сімона і хавальніка каралеўскай скарбніцы. Паўстанне было ў выніку падушана каралеўскімі войскамі, а сам Тайлер забіты падчас перамоў набліжанымі караля[25].

У Сярэднявеччы Лондан падзяліўся на дзве асноўных часткі — адміністрацыйны і палітычны Вэстмінстэр і гандлёвы Сіці. Гэты падзел захоўваецца і дагэтуль. Для Сярэднявечча Лондан мог лічыцца вялікім горадам — у 1300 годзе ў ім пражывала прыкладна 80 000 чалавек. Склалася і гарадское самакіраванне — главой Лондана стаў лорд-мэр.

Лондан у XVI—XVIII стагоддзях

З прыходам да ўлады дынастыі Цюдораў у Англіі пачалася эпоха абсалютнай манархіі. Цэнтралізацыя ўлады ў руках караля прывяла да таго, што сталіца стала развівацца і багацець яшчэ хутчэй, чым раней. Спрыяльна адбіліся на горадзе часы кіравання Генрыха VIII і Эдуарда VI — былі заснаваны знакамітыя лонданскія паркі Гайд-парк і Кенсінгтон-гардэн і адкрыта некалькі буйных бальніц[26].

Рэфармацыя, якая адбылася ў Англіі пры Генрыху VIII, не скончылася, у адрозненне ад іншых краін, кровапраліццем: тут царкоўныя пераўтварэнні кантраляваліся каралём і былі ініцыяваны «зверху», а не «знізу», як у большасці іншых краін. Пасля Рэфармацыі каля паловы плошчы Лондана было занята рэлігійнымі збудаваннямі і прыкладна трэць насельніцтва складалі манахі. Сітуацыя змянілася ў 1538—41 гадах, пасля таго, як Генрых VIII выдаў закон аб вяршэнстве караля над царквой. Пасля гэтага значная частка царкоўнай маёмасці была канфіскавана і перададзена ў рукі каралю і яго найбліжэйшым васалам.

Лондан развіўся да аднаго з найбуйнейшых гандлёвых цэнтраў Еўропы. У горадзе квітнелі малыя прадпрыемствы, а буйныя англійскія ўладальнікі вялі свой гандаль па ўсім свеце — ад Расіі да Амерыкі. У прыватнасці, каралева Елізавета I прымала паслоў з Масковіі ў садах прыгарадаў Лондана Рычмандзе[27]. Ствараліся гіганцкія кампаніі, такія як Ост-Індская ў 1600 годзе. Пасля таго, як у 1572 годзе іспанцы захапілі і разрабавалі буйны галандскі горад Антверпен, Лондан стаў найбуйнейшым цэнтрам гандлю на Паўночным моры. Імкліва павялічвалася насельніцтва сталіцы — з 50 000 чалавек у 1530 годзе да 225 000 у 1605 годзе[26]. Таксама ў XVI стагоддзі з’явіліся першыя карты Лондана. З’явіліся першыя публічныя тэатры, самым папулярным з якіх стаў «Глобус», у якім ішлі п’есы Уільяма Шэкспіра.

У XVI стагоддзі ў Вест-Эндзе пачалі сяліцца арыстакраты і прыдворныя. Неўзабаве раён стаў адным з самых прэстыжных месцаў горада. Дагэтуль дом у Вест-Эндзе з’яўляецца пропускам у вышэйшы свет Лондана.

Падчас Англійскай грамадзянскай вайны Лондан заняў бок Парламента. Былі створаны войскі апалчэння і збудаваны абарончыя ўмацаванні, каб абараніць горад ад раялістаў, якія чым далей, тым бліжэй прасоўваліся да сталіцы — бітва пры Брэнтфардзе адбылася ўсяго ў некалькіх мілях ад Лондана. Аднак добра арганізаваная абарона не дазволіла каралеўскім войскам узяць горад, што і сыграла вырашальную ролю ў вайне — захоўваемыя ў Лондане багацці дапамаглі Парламенту атрымаць перамогу.

У Лондане, як і ва ўсіх еўрапейскіх гарадах таго часу, адсутнічалі каналізацыя і сістэма аховы здароўя, да таго ж, горад быў вельмі перанаселены, і таму там рэгулярна ўспыхвалі эпідэміі са шматлікімі сотнямі, а парой і тысячамі ахвяр. Але самая страшная здарылася ў сярэдзіне XVII стагоддзя, у 1665—1666 гадах. У Англіі яе завуць Вялікай Чумой (англ.: The Great Plague). У Лондане ахвярамі эпідэміі сталі прыкладна 60 000 чалавек (пятая частка горада). Сэмюэл Піпс, хранікёр горада, запісаў 4 верасня 1665 года наступнае: «За тыдзень памерла больш за 7 400 чалавек, з іх 6 000 — ад чумы. Дзень ноч амаль без перапынку з вуліцы даносіцца пахавальны звон царкоўных званоў»[28].

Адразу пасля заканчэння эпідэміі здарылася яшчэ адна катастрофа — Вялікі лонданскі пажар 1666 года. Калі Вялікая Чума пакасіла насельніцтва Лондана, то пажар нанёс сур’ёзную матэрыяльную шкоду, знішчыўшы 13 200 дамоў (каля 60 % горада) і 87 цэркваў (у тым ліку стары сабор Святога Паўла). Як ні дзіўна, але ў агні загінула ўсяго восем чалавек[24], затое многія засталіся без жытла і пазбавіліся ўсіх сродкаў да існавання.

Пасля аднаўлення Лондан канчаткова ператварыўся ў фінансавую сталіцу свету. У 1694 годзе адкрыўся Банк Англіі, які дазволіў краіне яшчэ больш павялічыць свой уплыў на сусветную эканоміку. У 1700 годзе 80 % імпарту і 69 % экспарту Англіі прыпадала на Лондан, а насельніцтва горада перавышала 500 000 чалавек.

У XVIII стагоддзі, у эпоху Асветніцтва атрымалі шырокае распаўсюджванне прэса і літаратура. З тых часоў цэнтрам выдавецкага жыцця Лондана стала вуліца Фліт-стрыт. У тым жа стагоддзі быў адзначаны рост злачыннасці ў сталіцы, з-за чаго пакаранні сталі больш жорсткім: нават за малаважнае злачынства цяпер пагражала смяротная кара. У канцы XVII стагоддзі Лондан стаў адным з тэхналагічных цэнтраў Еўропы, пра што сведчыць наведванне горада вялікім пасольствам, членам якога быў пад імем Пятра Міхайлава і цар Пётр I, які ў прыватнасці наведаў там некалькі заводаў і грынвіцкую абсерваторыю[29].

У 1707 годзе Лондан набыў статус сталіцы Вялікабрытаніі, новай дзяржавы, створанай пасродкам аб’яднання Англіі і Шатландыі. У тым жа XVIII стагоддзі былі пабудаваны новы сабор Святога Паўла і Букінгемскі палац — сімвалы сучаснага Лондана, — а таксама Вэстмінстэрскі мост, які стаў усяго толькі другім мостам у Лондане праз Тэмзу. Да канца XVIII стагоддзя насельніцтва Лондана дасягнула мільёна чалавек.

Лондан у XIX стагоддзі

Лондан XIX стагоддзя — горад кантрастаў. З аднаго боку, ён быў сталіцай найбуйнейшай дзяржавы ў свеце — Брытанскай імперыі, эканамічным і палітычным цэнтрам свету, а з іншай — горадам, дзе ў трушчобах, практычна без сродкаў да існавання, жылі мільёны беднякоў.

XIX стагоддзе — эпоха імклівай індустрыялізацыі і ўрбанізацыі ў краінах Еўропы і Паўночнай Амерыкі. У гэтым стагоддзі ў Лондане была пабудавана велізарная колькасць новых фабрык і заводаў, а насельніцтва павялічылася ў 6 разоў. У XIX стагоддзі Лондан быў самым вялікім горадам свету, да 1900 годзе яго насельніцтва складала каля 6 млн чалавек[24]. У сталіцы з’явіліся цэлыя прамысловыя раёны, і самы вядомы з іх — Іст-Энд, які стаў супрацьлегласцю фешэнэбельнага Вест-Энда.

У XIX стагоддзі ў абліччы Лондана адбыліся кардынальныя змены. У 1836 годзе была адкрыта першая чыгунка, якая злучыла Лонданскі мост і Грынвіч, і менш чым за 20 гадоў адкрылася 6 вакзалаў. У 1863 годзе ў Лондане з’явілася першае ў свеце метро. Акрамя таго, у XIX стагоддзі былі пабудаваны Біг-Бен, Альберт-Хол, комплекс Трафальгарскай плошчы, Таўэрскі мост. Упершыню за ўсю гісторыю існавання Лондана з’явілася каналізацыя (гл. Вялікі смурод).

У XIX стагоддзі была рэфармавана сістэма гарадскога самакіравання, бо старая сістэма, якая існавала яшчэ са Сярэднявечча, відавочна не адказвала патрабаванням разрослага мегаполіса. У 1855 годзе быў створаны Сталічны камітэт па працах (англ.: Metropolitan Board of Works), які кантраляваў гарадское будаўніцтва і стварэнне інфраструктуры. У 1888 годзе гэты орган ліквідавалі, а адміністрацыйныя функцыі былі ўпершыню ўскладзены на выбарны орган — Лонданскі акруговы савет (англ.: London County Council).

У 1851 годзе Лондан прыняў сусветную выстаўку[30].

У сярэдзіне стагоддзя Лондан упершыню сутыкнуўся з масавай іміграцыяй. Асабліва вялікі прыток прыезджых ішоў з Ірландыі. Таксама ў горадзе ўтварылася вялікая яўрэйская абшчына.

Лондан у XX — пачатку XXI стагоддзяў

Першая сусветная вайна на час прыпыніла развіццё Лондана. Горад упершыню падвергся авіяналётам. У перыяд паміж дзвюма сусветнымі войнамі Лондан працягваў павялічвацца, але больш па плошчы, а не па насельніцтве.

Вялікабрытанія стала прыстанкам для эмігрантаў з Расійскай імперыі і ў XX стагоддзі. У 1903 годзе ў Лондане прайшоў другі з’езд забароненай партыі РСДРП, на якім яна падзялілася на бальшавікоў і меншавікоў[31]. Таму, пасля рэвалюцыі 1917 года ў Лондан прыехалі такія эмігранты, як Павел Мікалаевіч Мілюкоў[32].

У 1930-я гады шматлікія жыхары горада пацярпелі з-за Вялікай дэпрэсіі: моцна ўзрос узровень беспрацоўя, упаў узровень жыцця. Няздольнасць улад зрабіць штосьці прывяла да з’яўлення мноства радыкальных партый як левага, так і правага кірунку. Большасць з іх грунтавалася ў працоўным Іст-Эндзе. У Парламенце Вялікабрытаніі атрымалі некалькі месцаў камуністы, шырокай падтрымкай карыстаўся і Брытанскі саюз фашыстаў. Кульмінацыяй барацьбы паміж левымі і правымі стала так званая «Бітва на Кэбл-стрыт» — вулічныя баі паміж палітычнымі экстрэмістамі абодвух флангаў і паліцыяй.

У тыя ж 30-я ў Лондан з нацысцкай Германіі беглі многія яўрэі. Падчас Другой сусветнай вайны сталіца Вялікабрытаніі падвяргалася неаднаразовым авіябамбёжкам, самыя цяжкія з якіх прыйшліся на верасень 1940 года і май 1941 года. Многія жыхары былі эвакуіраваны са сталіцы. Бамбасховішчамі служылі станцыі метрапалітэна. Усяго падчас вайны ў Лондане яе ахвярамі сталі 30 000 мірных жыхароў, 50 000 атрымалі раненні, дзясяткі тысяч дамоў былі разбураны[33].

Адразу пасля вайны Лондан у другі раз прыняў Алімпійскія гульні (1948).

У пасляваенны час Лондан страціў статус найбуйнейшага порта Вялікабрытаніі, бо абсталяванне докаў састарэла і порт не мог абслугоўваць вялікія грузавыя караблі. Водныя тэрміналы Лондана былі перанесены ў бліжэйшыя гарады Фелікстау і Тылберы, а раён Доклендс у 1980-я быў перабудаваны — зараз там знаходзяцца офісы і шматкватэрныя дамы.

У 1952 годзе Вялікі смог, вельмі шкодная сумесь смугі і дыму прамысловага паходжання, на пяць дзён спусціўся на Лондан. Неўзабаве канцэнтрацыя ў паветры прадуктаў гарэння стала такой высокай, што за наступныя тыдні ў горадзе ад смогу загінула каля 4 000 чалавек, а яшчэ 8 000 сталі ахвярамі катастрофы ў наступныя некалькі месяцаў.[34] Тое, што адбылося прымусіла ўлады сур’ёзна заняцца гэтай праблемай, у выніку чаго былі выдадзены агульнадзяржаўны закон «Аб чыстым паветры» (1956), а таксама аналагічны гарадскі закон (1954)

У 1960-я, дзякуючы папулярным музычным калектывам накшталт Beatles і Rolling Stones, горад стаў адным з сусветных цэнтраў моладзевай субкультуры (атрымаўшы мянушку «Свінгуючы Лондан»). У 1966 годзе зборная Англіі выйграла ў фінале на стадыёне «Уэмблі» Чэмпіянат свету па футболу.

Мішэнню для тэрарыстаў Лондан стаў у 1970-я, калі горад упершыню падвергся нападам Ірландскай Рэспубліканскай Арміі. Гэтыя напады рэгулярна паўтараліся да канца XX стагоддзя, пасля чаго на змену ірландцам прыйшла групоўка Аль-Каеда, якая арганізавала серыю выбухаў у лонданскім публічным транспарце 7 ліпеня 2005 года.

З сярэдзіны стагоддзя, нягледзячы на прыток імігрантаў з краін Садружнасці (асабліва з Індыі, Пакістана і Бангладэш), насельніцтва горада пачало скарачацца, паменшыўшыся з амаль 9 да 7 млн чалавек у 1980-я, пасля чаго яно стала павольна расці.

Новае тысячагоддзе Лондан сустрэў адкрыццём некалькіх новых будынкаў, такіх як Купал міленіума (Millennium Dome) і Лонданскае вока (London Eye), кола агляду, якое стала новым сімвалам горада.

Напачатку XXI стагоддзя Лондан дамогся права на правядзенне Алімпійскіх гульняў 2012 года. Сталіца Вялікабрытаніі стане першым горадам, які тройчы прыняў Алімпіяду.

У 2004 годзе быў прыняты план па развіцці горада. Паводле яго, да 2016 годзе насельніцтва Лондана павінна дасягнуць 8,1 млн чалавек, павінна павялічыцца колькасць небаскробаў. Улады таксама маюць намер удасканаліць сістэму грамадскага транспарту.

У ліпені 2005 года Лондан стаў аб’ектам тэрарыстычных нападаў з боку ісламскіх фундаменталістаў.

У жніўні 2011 года на ўскраінах горада адбыліся буйныя беспарадкі, якія суправаджаюцца падпаламі аўтамабіляў і пагромамі.

Фізіка-геаграфічная характарыстыка

Тапаграфія

Лондан займае плошчу ў 1706,8 км².

З паўднёвага захаду да ўсходу горад перасякае Тэмза, суднаходная рака, якая ўпадае ў Паўночнае мора. Даліна Тэмзы — урадлівая і досыць плоская, што дазволіла Лондану пашырацца раўнамерна. Першапачаткова рака была шырэйшай, а берагі яе былі багністымі і гразкімі, але з-за дзейнасці чалавека ўсё гэта знікла. Тэмза — прыліўна-адліўная рака, і таму ў Лондане існуе небяспека паводкі[35]. У апошнія гады гэта небяспека павялічылася з-за ўзняцця ўзроўню вады ў рацэ.

Паняцце «каардынаты горада» ўмоўныя. Традыцыйна лічыцца, што намінальны цэнтр Лондана размешчаны на скрыжаванні Eleanor Cross і Чарынг-Крос. Гэта месца размешчана непадалёк ад Трафальгарскай плошчы. Такім чынам, каардынаты горада прыблізна складаюць51°30′26″ пн. ш. 00°07′39″ з. д.HGЯO.[36].

Клімат

Асноўны артыкул: Клімат Лондана

Клімат у Лондане — умерана-марскі. Ён адрозніваецца мяккасцю і ўмеранасцю на працягу ўсяго года. Улетку тут цёпла, але рэдка горача. Дзённая тэмпература ўлетку рэдка паднімаецца вышэй 33 °C, хоць у апошнія гады адзначаецца гарачэйшае летняе надвор’е. Рэкордная спякота назіралася ў 2003 годзе, калі тэмпература дасягнула 38,1 °C.[37] Узімку халаднавата, але не марозна (прыкладна як у кастрычніку ў Мінску), уначы тэмпература, як правіла, не апускаецца ніжэй −7 °C. Снегапады рэдкія. Снежны полаг захоўваецца толькі каля 5 дзён у годзе і вышыня снежнага полага малаважная (каля 25 мм). Сярэднегадовая колькасць ападкаў складае 584 мм, што менш, чым у Рыме ці Сіднеі. Гарадскі масіў стварае ўласны мікраклімат. Мяккасць кліматычных умоў звязана з наяўнасцю цёплага Севера-Атлантычнага цячэння, якое абмывае заходняе ўзбярэжжа Еўропы. Вятры, якія дзьмуць з Атлантычнага акіяна, улетку прыносяць прахалоду, а ўзімку — цяпло.

Асаблівасцю лонданскага клімату з’яўляецца вельмі невялікая міжсезонная амплітуда ваганняў: ад +5,1 °C у студзені да +18,1 °C у ліпені (розніца складае 13 °C). Такім чынам, зіма ў Лондане такая ж мяккая, як у горадзе поўначы субтрапічнага пояса (напрыклад, Сочы), а лета па сярэдняй тэмпературы нават больш халаднаватае, чым у Мінску і Таліне, і такім чынам, з’яўляецца ўмерана-цёплым, але не гарачым.

Табліца месячных кліматычных нормаў

Цікава, што з-за цяпла, выпрацоўваемага горадам, тэмпература ў Лондане можа быць прыкладна на 5 °C вышэй, чым за горадам[38].

Экалогія

Лондан пакутаваў ад задымлення паветра з часоў Сярэднявечча. Пасля катастрафічных наступстваў Вялікага смогу 1952 гады былі прыняты заканадаўчыя меры, якія прывялі да паляпшэння якасці атмасфернага паветра. Тым не менш, па стане на 2011 год Лондан заставаўся адным з самых забруджаных гарадоў Еўропы[39]. Асноўнай крыніцай забруджвання атмасферы з’яўляецца аўтамабільны транспарт, каля 1/3 якога прыпадае на знос шын і тармазоў. Як і шматлікія іншыя еўрапейскія гарады, Лондан не адказвае нарматывам ЕС па канцэнтрацыі найбольш шкодных забруджвальных рэчываў, да якіх адносяцца аксід азоту (NO2) і ўзважаныя часціцы (PM10). Выкіды аксіду вугляроду (CO2) у 2008 годзе былі на 17 % ніжэй, чым у сярэднім па краіне. За перыяд з 2000 па 2011 гады шкодныя выкіды ў цэлым скараціліся на 11 %. Каля 40 % канцэнтрацыі PM10 (як і істотная доля канцэнтрацыі NO2) у цэнтры горада пераносіцца ветрам з прыгараднай зоны. Найбольшыя канцэнтрацыі NO2 адзначаюцца ва Унутраным Лондане і ў раёне аэрапорта Хітрау. Дрэнная якасць гарадскога паветра можа з’яўляцца прычынай больш чатырох тысяч смерцяў у год.[40]

Тэмза з’яўляецца адной з самых чыстых рэк у свеце, якія праходзяць праз сталіцы[41]. Шкоду эстуарыю ракі наносіць скід ліўневай каналізацыі ў перыяд праліўных дажджоў.

Каля 42 % насельніцтва схільныя да шумавога ўздзеяння на ўзроўні 55 дБ і вышэй, якое вырабляецца аўтамабільным транспартам, і каля 6 % — чыгуначным транспартам. Аб’ём бытавых адыходаў за перыяд з 2000 па 2008 гады скараціўся.[42]

Палітыка і адміністрацыйны падзел

Палітыка

Лондан ужо амаль два тысячагоддзя з’яўляецца сталіцай краіны: спачатку Рымскай Брытаніі, затым Англіі і Вялікабрытаніі. Усё англійскія і брытанскія каралі кіравалі галоўным чынам з Лондана, і горад заўсёды быў цэнтрам палітычнага жыцця краіны. Тым не менш само найменне горада як «сталіцы» нідзе не замацавана ў пісьмовай форме. Паводле слоўніка англійскай мовы Колінса Лондан лічыцца месцам размяшчэння ўрада[43]. Паводле Оксфардскага слоўніка Лондан — самы важны горад[44].

Усе органы дзяржаўнай улады Вялікабрытаніі размяшчаюцца ў Лондане, у раёне Вэстмінстэра. Парламент краіны засядае ў знакамітым будынку Парламента, Кабінет міністраў і міністэрствы знаходзяцца непадалёк у раёне вуліцы Уайтхол — у прыватнасці, рэзідэнцыя прэм’ер-міністра размяшчаецца на Даўнінг-стрыт, 10.

Вярхоўны Суд краіны знаходзіцца насупраць Парламента ў будынку Мідлсекс-Гілдхал. Яго будаўніцтва абышлася прыкладна ў 56 мільёнаў фунтаў, а яго ўтрыманне па некаторых даных абыдзецца краіне ў 14 мільёнаў фунтаў штогод. Такую лічбу агучыла адміністратар суда Джэні Роу[45].

З 5 мая 2008 г. — кансерватар Борыс Джонсан. Папярэдні мэр — лейбарыст Кен Лівінгстан — займаў крэсла главы горада два тэрміны: у 2000 годзе ён быў выбраны на пасаду як незалежны кандыдат, у 2004 перамог на выбарах, высоўваючыся ад партыі лейбарыстаў.

Лондан прадстаўлены ў палаце абшчын брытанскага Парламента 74 дэпутатамі, з якіх 44 лейбарыста, 21 кансерватар, 8 ліберал-дэмакратаў і 1 член партыі RESPECT.

Адміністрацыйны падзел і гарадское самакіраванне

Гарадское самакіраванне Лондана мае досыць складаную структуру. Яно мае два ярусы — першы гэта гарадское кіраванне, другі — мясцовае. Гарадскім кіраваннем займаецца Адміністрацыя Вялікага Лондана (англ.: Great London Authority, скарочана GLA), мясцовым — лакальныя адміністрацыі муніцыпальных акруг. Гарадская адміністрацыя адказвае за стратэгічнае планаванне, эканамічнае развіццё горада, паліцыю, пажарную службу і транспарт, лакальныя — за мясцовае планаванне, школы, сацыяльныя службы і г. д.

Адміністрацыя Вялікага Лондана, у сваю чаргу, складаецца з дзвюх частак. Першая — гэта мэр горада, які прадстаўляе выканаўчую ўладу, другая — Лонданская гарадская асамблея, якая абмяжоўвае паўнамоцтвы мэра і зацвярджае гарадскі гадавы бюджэт. Адміністрацыя Вялікага Лондана з’явілася нядаўна, у 2000 годзе, замест скасаванага ў 1986 годзе Савета Вялікага Лондана (такім чынам, 14 гадоў горад існаваў без цэнтральнай улады). Адміністрацыйна Лондан раздзельны на 33 раёны, у лік якіх уваходзіць 32 муніцыпальныя акругі, якія пазначаюцца спецыяльным словам бора (англ.: borough) і Сіці. У кожнай з акруг ёсць уласная адміністрацыя і акруговы савет, выбары ў які праходзяць кожныя чатыры гады. У Сіці раённай адміністрацыі няма, але ў раёне існуе традыцыйны орган улады — Лонданскі муніцыпалітэт (англ.: Corporation of London), практычна без змен захаваны яшчэ з Сярэднявечча. Акрамя таго, у Сіці існуе ўласная паліцыя, незалежная ад гарадской.

1 — Сіці	(Пры націску на нумар або выяву якой-небудзь акругі будзе ажыццёўлены пераход на адпаведны артыкул.)	18 — Сатан
2 — Вэстмінстэр		19 — Кройдан
3 — Кенсінгтон і Чэлсі		20 — Бромлі
4 — Хамерсміт і Фулем		21 — Луішэм
5 — Вандсварт		22 — Грынвіч
6 — Ламбет		23 — Бекслі
7 — Саўтварк		24 — Хаверынг
8 — Таўэр Хэмлетс		25 — Баркінг і Дагенхэм
9 — Хэкні		26 — Рэдбрыдж
10 — Іслінгтан		27 — Ньюхэм
11 — Кэмдэн		28 — Уолтхэм Форэст
12 — Брэнт		29 — Хэрынгі
13 — Ілінг		30 — Інфілд
14 — Хаўнслау		31 — Барнет
15 — Рычманд		32 — Харау
16 — Кінгстан на Тэмзе		33 — Хілінгдан
17 — Мертан

Эканоміка

Асноўны артыкул: Эканоміка Лондана Лондан — найважнейшы эканамічны і фінансавы цэнтр Вялікабрытаніі і Еўропы, адзін з сусветных фінансавых цэнтраў. Валавы рэгіянальны прадукт горада ў 2004 годзе склаў 365 млрд $ (17 % ВУП Вялікабрытаніі). Эканамічнае значэнне ж усёй Лонданскай агламерацыі яшчэ вышэй — рэгіянальны прадукт у 2004 годзе склаў 642 млрд $.

Найважнейшая галіна эканомікі горада — фінансы, уключаючы банкаўскі сэрвіс, страхаванне, кіраванне актывамі; у Лондане размешчаны штаб-кватэры найбуйнейшых банкаў і фінансавых кампаній, уключаючы такія як HSBC, Reuters, Barclays. Адзін з найбуйнейшых сусветных цэнтраў валютнага і фондавага гандлю — Лонданская фондавая біржа. На працягу стагоддзяў цэнтрам гарадскога фінансавага жыцця з’яўляецца дзелавы раён Сіці, аднак з 1990-х гадоў за званне фінансавага і дзелавога цэнтра Лондана змагаецца Кэнэры-Уорф ва ўсходняй частцы горада.

Другой па значнасці галіной у эканоміцы Лондана з’яўляецца інфармацыйная[46]. У сталіцы размяшчаецца штаб кватэра Бі-Бі-Сі, адной з найбуйнейшых медыякарпарацый у свеце. У Лондане выдаюцца найпапулярныя газеты, у ліку якіх The Times, якая выдаецца амаль 700-тысячным тыражом штодня[47], The Sun, The Daily Mirror і іншыя.

У Лондане размяшчаюцца штаб-кватэры мноства англійскіх і транснацыянальных кампаній, сярод якіх BP, Royal Dutch Shell, Unilever, Corus Group, SABMiller, Cadbury Schweppes і інш. Цэнтральныя офісы больш 100 з 500 найбуйнейшых еўрапейскіх кампаній размешчаны ў брытанскай сталіцы.

Лондан застаецца адным з найбуйнейшых прамысловых цэнтраў Брытаніі. Прамысловасць горада і прыгарадаў прадстаўлена машынабудаваннем (аўтамабілебудаванне, электронная прамысловасць, станкабудаванне, суднабудаванне і суднарамонт і інш.), шырока развіта лёгкая, харчовая, нафтаперапрацоўчая і нафтахімічная галіны, паліграфія і інш.

Адной з найважнейшых крыніц прыбытку для Лондана з’яўляецца турызм. У 2005 годзе гэта галіна забяспечвала сталай працай 350 000 чалавек[48]. За год прыезджыя пакідаюць у Лондане 10 млрд £[49]. Лічылася, што па папулярнасці ў турыстаў горад саступае толькі Парыжу[50], аднак апошнія даныя паказалі, што ў 2010 годзе ў Лондан было прададзена 45 млн пуцёвак, тады як у Парыж — усяго 33,9 млн[51].

Нягледзячы на тое, што калісьці Лондан быў адным з найбуйнейшых партоў Еўропы, цяпер ён нават у Вялікабрытаніі знаходзіцца толькі на трэцім месцы. Штогадовы грузаабарот — 50 млн тон грузаў[52].

Сэрца эканамічнага Лондана — Сіці. Таксама мноства офісаў розных кампаній знаходзіцца ў раёне плошчы Пікадзілі.

Нерухомасць у Лондане лічыцца адной з самых дарагіх у свеце. У 2011 годзе ў Лондане было прададзена больш за 3,000 дамоў Архівавана 11 ліпеня 2015. коштам вышэй 1 мільёна фунтаў — больш, чым у якім або іншым горадзе свету [53]

Дэмаграфія

Колькасць насельніцтва

Хутчэй усяго насельніцтва Лондана павялічвалася ў XIX — пачатку XX стагоддзяў, у перыяд урбанізацыі. Прыкладна з 1825 па 1925 год Лондан быў самым населеным горадам у свеце, пасля чаго яго апярэдзіў Нью-Ёрк. Найвышэйшага ўзроўню ў сваёй гісторыі насельніцтва Лондана дасягнула ў 1939 годзе (каля 8,6 млн чал.). Цяпер гэта другі па насельніцтве горад Еўропы (пасля Масквы) і дваццаць першы горад свету.

Першы перапіс жыхароў адбыўся ў 1801 годзе. Больш раннія лічбы вылічаны гісторыкамі і археолагамі.

Этнічны склад

Асноўны артыкул: Этнічныя групы Лондана

Этнічныя групы Лондана, 2011 год[54]

Падчас перапісу 2001 года 71 % лонданцаў аднеслі сябе да белай (еўрапеоіднай) расы, з іх 60 % лічылі сябе брытанцамі (гэта значыць англічане, шатландцы, валійцы), 3 % — ірландцы (астатнія белыя — 8,5 %); 10 % лонданцаў — выхадцы з Паўднёвай Азіі і з Блізкага Усходу; 11 % — прадстаўнікі негроіднай расы (5,5 % — афрыканцы, 5 % — карыбцы, 1 % — астатнія); 1 % — кітайцы, 2 % прыпадае на астатнія нацыянальнасці (па большай частцы, гэта філіпінцы, японцы, в’етнамцы). 27 % лонданцаў нарадзілася па-за межамі Еўрасаюза[55]. Для кожнага трэцяга лонданскага школьніка роднай мовай з’яўляецца не англійская.

Пры ацэнцы 2007 года сітуацыя ў цэлым засталася ранейшай: 69,0 % жыхароў аднеслі сябе да белай расы. 57,7 % — да брытанцаў, 2,4 % — да ірландцаў, і 8,9 % былі класіфікаваны як «астатнія белыя». Выхадцаў з Паўднёвай Азіі і Блізкага Усходу налічвалася 13,3 %. 10,6 % — прадстаўнікі негроіднай расы ўключаючы 5,5 % — выхадцаў з Афрыкі[56]. Па даных 2008, 40 % жыхароў горада належалі да т.з. «этнічных меншасцей»[57].

Рэлігійны склад

З вераванняў найбольшай папулярнасцю карыстаецца хрысціянства — 58,2 %. Следам за ім ідуць іслам — 7,8 %; індуізм — 4,1 %; іўдаізм — 2,1 % і сікхізм — 1,5 %[55]. Даволі шмат у Лондане атэістаў — 15,8 %.

Месцы кампактнага пражывання лонданскіх мусульман — Таўэр-Хэмлетс і Ньюхэм. Буйная індуісцкая абшчына размешчана ў паўночна-заходніх акругах Харау і Брэнт, сікхі пражываюць галоўным чынам ва ўсходніх і заходніх раёнах, а іўдзеі — у Стэмфард-Хіле і Голдэрс-Грын, якія размяшчаюцца ў паўночнай частцы Лондана.

Беларуская абшчына ў Лондане

Лондан — адзін з важнейшых асяродкаў нацыянальна-культурнага жыцця беларусаў Вялікабрытаніі. У 1947 заснаваны лонданскі аддзел Згуртавання беларусаў Вялікабрытаніі (ЗБВБ). У 1954 членамі ЗБВБ, дзеячамі беларускай эміграцыі і англійскімі вучонымі-беларусістамі для пашырэння ведаў пра Беларусь сярод англічан створана Англа-беларускае таварыства. У 1965—1988 таварыства выпускала «The Journal of Byelorussian Studies» («Часопіс беларускіх даследаванняў»). Для ўсіх, хто цікавіцца беларусістыкай адчынены Беларуская бібліятэка і музей імя Францыска Скарыны. Гэты грамадска-культурны асяродак у 1979 атрымаў статус «незалежнай навукова-харытатыўнай установы» і з’яўляецца «ўласнасцю ўсіх беларусаў». У Лондане існуе місія Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. У 1947 створана Беларуская каталіцкая місія; пры Доме марыянаў у Лондане дзейнічае царква Св. Пятра і Паўла, у 1961—1975 тут працавала беларуская школа для хлопчыкаў імя Св. Кірылы Тураўскага. У 1989 створаны Беларускі камітэт дапамогі ахвярам радыяцыі, які ўзначаліў айцец Аляксандр Надсан. Дзейнічае нядзельная школа св. Кірылы Тураўскага, а пры ёй бацькоўска-настаўніцкая асацыяцыя[58]. У 2016 годзе была пабудавана Царква Святога Кірылы Тураўскага і Усіх Святых Апекуноў Беларускага Народа.

У Лондане нарадзіліся:

• Вера Рыч (1936—2009) — англійская паэтэса, перакладчыца з беларускай мовы, журналістка і гісторык;
• Гай Пікарда (1931—2007) — музыказнаўца і даследчык беларускай культуры;
• Пітэр Джон Мэё (1944—2004) — англійскі мовазнавец-славіст і папулярызатар беларусістыкі ў Вялікабрытаніі.

У Лондане пахаваны шэраг выбітных беларускіх дзеячоў (гл. Могілкі Святога Панкрата).

Транспарт

Большасць госцяў Лондана трапляюць у горад праз чыгуначныя вакзалы. Шматлікія з іх былі пабудаваны ў XIX стагоддзі і паслужылі правобразам вакзалаў па ўсёй Еўропе. Сярод найбольш загружаных вакзалаў Лондана — Ватэрлоа (цягнікі з паўднёва-заходніх графстваў), Вікторыя (цягнікі з прыгарадных графстваў), Падынгтан (цягнікі з заходніх графстваў і Уэльса), Сент-Панкрас (цягнікі з Еўропы) і Кінгз Крос (цягнікі з Шатландыі).

Сістэма грамадскага транспарту Лондана — адна з самых загружаных у свеце, і таму яе прыходзіцца ўвесь час павялічваць і тым самым ускладняць. Наступны віток павелічэння транспартнай сеткі горада звязаны з падрыхтоўкай да летняй Алімпіядзе 2012 года. Тры асноўныя віды грамадскага транспарту ў Лондане — гэта аўтобусы, метро і таксі. Улетку 2010 года пачала развівацца муніцыпальная сістэма веласіпеднага транспарту[59].

За гарадскі транспарт Лондана адказвае муніцыпальная служба Transport for London. У прыватнасці, яна эксплуатуе метро, аўтобусы і трамваі Лондана і ліцэнзуе гарадскія таксі і водны грамадскі транспарт.

Аўтобусы служаць для лакальных перамяшчэнняў. Існуе 700 маршрутаў, па якіх аўтобусы перавозяць у будныя дні да 6 мільёнаў пасажыраў[60]. Знакамітыя аўтобусы мадэлі Routemaster, якія сталі адным з сімвалаў не толькі Лондана, але і ўсёй Вялікабрытаніі, былі зняты з лінейнай эксплуатацыі ў 2005 годзе і цяпер ходзяць толькі па экскурсійных маршрутах. Ім на змену ў лютым 2012 года, у пераддзвер’і летніх Алімпійскіх гульняў 2012 года, прыйшоў «Новы лонданскі аўтобус» (у арыгінале — New bus 4 London).

Адна паездка ў аўтобусе абыходзіцца ў два з лішнім фунта стэрлінгаў, квіткі трэба купляць загадзя на прыпынку ў аўтаматычнай касе. Можна зэканоміць на кошце паездкі, калі купіць Oyster card у спецыялізаваным ларку. Паездка па гэтай карце будзе каштаваць ужо трохі больш аднаго фунта. Пры афармленні карты на дэпазіт утрымліваецца 5 фунтаў стэрлінгаў. Па заканчэнні карыстання карту можна здаць і вярнуць дэпазіт.

Лонданскі метрапалітэн — найстарэйшы ў свеце. Ён бесперапынку працуе з 1863 года і штодня перавозіць 3 мільёны пасажыраў, што ў год складае колькасць, прыкладна роўную 1 мільярду чалавек[61]. Лонданскае метро складаецца з 12 ліній, большасць з якіх злучае цэнтр горада з яго ўскраінамі. Лонданцы часта завуць метрапалітэн «трубой» з-за вельмі невялікага дыяметра тунэляў глыбокага залажэння. За апошнія дзесяць гадоў попыт на метро вырас на 70 %. Абслугоўвае метро парадку 16000 чалавек.

Акрамя «класічнага» метро, у Лондане з 1987 года дзейнічае сістэма Docklands Light Railway[62], якую можна назваць лёгкім метро. У адрозненне ад «класічнага» лонданскага метро траса Docklands Light Railway пракладзена галоўным чынам не ў тунэлях, а на эстакадах. Цягнікі Docklands Light Railway ідуць у аўтаматычным рэжыме. Існуе некалькі станцый перасадак паміж лонданскім метрапалітэнам і Docklands Light Railway.

Раней у Лондане мелася разгалінаваная трамвайная сістэма, але яна была зачынена ў 1952 годзе. З 2000 года ў Кройдане, прыгарадзе Лондана, дзейнічае сучасная трамвайная сістэма Tramlink[63]. Маюцца планы будаўніцтва новых трамвайных ліній бліжэй да цэнтра горада: напрыклад West London Tram, які падтрымалі большасць жыхароў раёна[64]. Аднак затым план быў адкладзены і вырашана была надаць большую ўвагу развіццю аўтобуснага парку[65].Таксама планавалася адкрыць Cross River Tram, аднак і гэты праект быў згорнуты з прычыны недахопу сродкаў[66].

Апроч трамваяў у Лондане дзейнічала і тралейбуснае паведамленне, якое было спынена ў 1962 годзе. Аднак існуюць планы па аднаўленні тралейбуснага паведамлення.

Таксама ў Лондане маецца грамадскі водны транспарт. Сістэма гарадскіх водных маршрутаў вядомая як London River Services[67]. Некаторыя маршруты накіраваны на турыстаў, іншыя часцей выкарыстоўваюцца самімі лонданцамі як звычайны грамадскі транспарт, напрыклад для паездак на працу. Хоць London River Services ліцэнзуюцца Transport for London, эксплуатацыя ажыццяўляецца прыватнымі фірмамі, і на водных маршрутах Лондана праязныя на аўтобус і метро не дзейнічаюць (хоць могуць даваць зніжкі).

Знакамітыя лонданскія чорныя таксі выглядаюць абсалютна гэтак жа, як семдзесят гадоў назад, калі не лічыць рэкламы, якая пакрывае зараз шматлікія з гэтых аўтамабіляў. Зараз у Лондане ў якасці таксі таксама выкарыстоўваюцца і аўтамабілі навейшых мадэляў, якія выглядаюць больш сучасна. Варта заўважыць, што, у адрозненне ад большасці буйных гарадоў, у Лондане ўсе таксі кантралююцца гарадской адміністрацыяй, дакладней муніцыпальнай службай Transport for London. Бліжэй да ўскраін горада рух на вуліцах пераважна аўтамабільнае. У Лондане дзейнічае некалькі высакаскорасных трас, унутраная кальцавая аўтадарога. За ўезд прыватных аўтамабіляў у цэнтр горада спаганяецца плата (з 2003 года — 8 ф.стэр.)[68] У Лондане знаходзіцца пяць аэрапортаў: адзін з самых загружаных у свеце Хітрау[69], яшчэ адзін буйны аэравакзал Гэтвік, невялікія Станстэд і Лутан, а таксама Лондан-Сіці, прызначаны галоўным чынам для чартарных рэйсаў бізнесменаў. Напачатку 2012 года было высунута прапанова аб будаўніцтве ў горадзе яшчэ аднаго аэрапорта[70].

Сацыяльная сфера

Ахова здароўя

У Лондане дзейнічае нацыянальная сістэма аховы здароўя (NHS), якой 5 ліпеня 2008 года споўнілася 60 гадоў.[71]. Гэта сістэма падае бясплатную медыцынскую дапамогу ўсім жыхарам Лондана. На сённяшні дзень гэта сістэма падвяргаецца крытыцы за нізкі ўзровень прафесіяналізму, недастатковы догляд, дрэнныя ўмовы і доўгае чаканне аперацыі. Карыстальнікі гэтай сістэмы тлумачаць гэтыя недахопы рознымі прычынамі, у прыватнасці, тым, што сістэма была «на хуткае выздараўленне або на хуткую смерць» пацыента і не прыстасавана да вялікай колькасці хранічных захворванняў, якая маецца цяпер[71].

Адукацыя

У Лондане навучаецца каля 400 000 студэнтаў[72], прычым 120 000 з іх — у Лонданскім універсітэце[73]. Гэты ўніверсітэт з’яўляецца найбуйнейшым у Вялікабрытаніі і складаецца з 20 каледжаў і некалькі інстытутаў. Іншыя буйныя вышэйшыя навучальныя ўстановы: Лонданскі ўніверсітэт Метраполітэн, Універсітэт Усходняга Лондана, Вэстмінстэрскі ўніверсітэт, Універсітэт Саўт-Банк, Універсітэт Сіці, Універсітэт Грынвіч, Універсітэт Мідлсекс, Нью-Лондан-Каледж, Каралеўская акадэмія драматычнага мастацтва.

Культура і вольны час

Музеі і бібліятэкі

Асноўны артыкул: Музеі Лондана Цэнтрам лонданскіх музеяў з’яўляецца раён Паўднёвага Кенсінгтона, у якім знаходзяцца Музей прыродазнаўства, Музей навукі, Музей Вікторыі і Альберта (найбуйнейшы ў свеце збор дэкаратыўна-прыкладнага мастацтва і дызайну). Іншыя вядомыя музеі — Брытанскі музей, калекцыя якога складае каля 7,5 мільёнаў экспанатаў; Лонданская нацыянальная галерэя, адзін з найбольш паважаных спецыялістамі мастацкіх музеяў свету, галерэя Тэйт (самы буйны ў свеце збор англійскага мастацтва); знакаміты Музей васковых фігур мадам Цюсо; Музей Шэрлака Холмса.

Можна назваць музеем і дзеючую каралеўскую рэзідэнцыю — Букінгемскі палац, частка памяшканняў якога адкрыта для наведвальнікаў звычайна адзін месяц у годзе (жнівень-верасень). Таксама экскурсійныя туры праводзяцца па Будынкам Парламента, Таўэру, лонданскім саборам. У Лондане знаходзіцца нацыянальная Брытанская бібліятэка.

Тэатры

Асноўны артыкул: Тэатры Лондана

Некалькі буйных камерцыйных тэатраў, якія спецыялізуюцца на пастаноўцы мюзіклаў, камедый і драм, знаходзяцца ў раёне Вест-Энд. Існуе нават адмысловы тэрмін вест-эндскі тэатр (англ.: West End theatre), які выкарыстоўваецца ў Англіі для абазначэння забаўляльных камерцыйных тэатраў брадвейскага тыпу[74]. З класічных тэатраў варта адзначыць Нацыянальны Тэатр у раёне Саўт Бэнк, новы тэатр «Глобус» і Тэатр пры каралеўскім двары.

Шырока вядомыя ў свеце лонданскія тэатры класічнай музыкі: знакаміты Каралеўскі тэатр оперы ў Ковент Гардэне, Каралеўскі Альберт-Хол, Тэатр Елізаветы II.

Знакамітыя вуліцы і плошчы

• Пікадзілі (вуліца і плошча) — эканамічны цэнтр горада. Сцены дамоў на плошчы завешаны рэкламай. У сярэдзіне (але не ў геаметрычным цэнтры) плошчы Пікадзілі знаходзіцца фантан і знакамітая скульптура Антэраса, званая ў народзе Эрасам.
• Трафальгарская плошча прысвечана разгрому іспанска-французскага флоту ў 1805 годзе. Пасярэдзіне плошчы знаходзіцца манумент у гонар Гарацыа Нэльсана, адмірала, які камандаваў англійскім флотам у Трафальгарскай бітве. На Трафальгарскай плошчы знаходзіцца Лонданская Нацыянальная Галерэя.
• Оксфард-стрыт — гэта вуліца магазінаў. Тут знаходзяцца буцікі і гандлёвыя цэнтры.
• Харлі-стрыт — вуліца ў Вэстмінстэры, якая праславілася як вуліца ўрачоў — шматлікія дактары дагэтуль вядуць практыку менавіта на гэтай Харлі-стрыт.
• Эбі-роўд знакамітая аднайменнай гуказапісной студыяй, на якой рабілі свае запісы шматлікія легендарныя музыканты: The Beatles, Pink Floyd, Manfred Mann і іншыя. The Beatles у 1969 годзе выпусцілі альбом пад назвай «Эбі Роўд» (англ.: Abbey Road).
• Бейкер-стрыт — вуліца, на якой размешчаны музей Шэрлака Холмса.

Храмы

Дамінантная рэлігія ў Лондане — хрысціянства, яго вызнае больш паловы насельніцтва горада. Таму большасць храмаў сталіцы — хрысціянскія, галоўным чынам, англіканскія. Сярэднявечных цэркваў амаль не захавалася — большасць была знішчана Вялікім пажарам 1666 года. Сімваламі Лондана даўно сталі сабор Святога Паўла, пабудаваны напачатку XVIII стагоддзя і Вэстмінстэрскае абацтва. У гэтых храмах вядуцца службы па англіканскім абрадам. Не варта блытаць Вэстмінстэрскае абацтва з Вэстмінстэрскім саборам, які знаходзіцца недалёка і з’яўляецца найбуйнейшым у Англіі каталіцкім храмам. Варта таксама згадаць Саўтваркскі сабор — галоўную англіканскую царкву лонданскага раёна Саўтварк, размешчаную адразу за Лонданскім мостам. Статус сабора яна атрымала ў 1905 годзе. Царква Святы Этэльдрэды, пабудаваная ў другой палове XIII стагоддзя ў гонар Святой Этэльдрэды, з’яўляецца найстарэйшай па часе пабудовы дзеючай каталіцкай царквой Англіі.

У Рыджэнтс-парку знаходзіцца Цэнтральная Лонданская мячэць. Храм Неасдэн у Брэнце з’яўляецца адным з найбуйнейшых культавых індуісцкіх збудаванняў у Еўропе.

Дзейнічаюць дзве рускія праваслаўныя цэрквы. Цэнтральным з’яўляецца сабор Унебаўзяцця Божай Маці і ўсіх Святых, які знаходзіцца побач са станцыяй метро «Найтсбрыдж»[75]. Раней тут размяшчаўся англіканскі прыхадскі храм усіх святых. Ён быў пабудаваны ў XIX стагоддзі ў псеўдараманскім стылі. У комплекс уваходзяць яшчэ пяць будынкаў акрамя сабора[76].

Таксама ёсць уніяцкая царква Беларускай Грэка-Каталіцкай Царквы. Узначальвае ўніяцкую дыяспару Лондана апостальскі візітатар для беларусаў-каталікоў замежжа айцец Аляксандр (Надсан).

Забавы

Самым вядомым месцам для шопінгу ў Лондане з’яўляецца Оксфард-стрыт, але гэта не адзіная гандлёвая вуліца горада: у лонданцаў і турыстаў карыстаюцца таксама папулярнасцю Бонд-стрыт у Мэйфейры і Найтсбрыдж, у якім размяшчаецца знакаміты гандлёвы цэнтр «Harrod’s». Магазіны моднай адзежы можна знайсці ў тым жа Мэйфейры, на Карнабі-стрыт у Соха і на вуліцы Кінгс-роўд у Чэлсі.

У Лондане можна знайсці мноства рэстаранаў на любы густ. Самыя дарагія знаходзяцца ў Вэстмінстэры, больш дэмакратычныя — у Соха. Па ўсім горадзе раскіданы рэстараны, якія спецыялізуюцца на нацыянальнай кухні розных народаў, найбольш вядомыя з іх — кітайскія ў лонданскім Чайна-таўне і бангладэшскія на вуліцы Брыклейн.

Адным з самых вядомых месцаў Лондана з’яўляецца Соха — маленькі раён, у якім знаходзяцца бары, рэстараны, пабы і магазіны. Акрамя ўсяго іншага, Соха вядома дзякуючы пажыўным установам, у тым ліку бардэлям і начным клубам. У Соха таксама знаходзіцца некалькі клубаў і пабаў для гомасексуалаў.

Мода ў Лондане

Лондан стаў адным з цэнтраў сусветнай моды ў XIX стагоддзі. Сталіца Вялікабрытаніі, у адрозненне ад Парыжа або Мілана набыла вядомасць дзякуючы мужчынскай модзе. Вуліцай модных майстэрняў стала Сэвіл-Роу. Да пачатку пазамінулага стагоддзя адносіцца з’яўленне стылю дэндзі, які распаўсюдзіўся па ўсёй Еўропе.

Другі віток папулярнасці англійскай моды прыйшоўся на пачатак 1960-х гадоў, калі ў заходнееўрапейскім грамадстве адбылася культурная рэвалюцыя. На першае месца выйшлі дысгармонія, асіметрыя, якія выказвалі пратэст супраць кансерватыўнага буржуазнага ўкладу жыцця. Атрымлівае развіццё стыль casual, ён хутка становіцца папулярным у коле розных моладзевых рухаў: моды, скінхэды, футбольныя хуліганы. Наватарам стылю выступіў Бен Шэрман, акрамя таго, вялікай папулярнасцю карыстаўся тэнісіст у адстаўцы Фрэд Перы, брытанскі аналаг француза Рэнэ Лакоста, які таксама калісьці з ракеткай наперавес заваёўваў разнастайныя тэнісныя ўзнагароды, а на пенсіі прысвяціў сябе модзе. Вядучымі дызайнерамі моладзевай моды сталі Мэры Куант і Барбара Хуланіцкі. 1970-я сталі эпохай панкаў. Лідарам сярод англійскіх дызайнераў стала Віўен Вэствуд. Сучасныя вядучыя дызайнеры брытанскай моды — Пол Сміт, Аляксандр Мак-Куін, Джуліян Макдональд, Стэла Макартні.

У Лондане штогод праходзіць Тыдзень высокай моды з пачатку 1990-х колькасць паказаў падчас тыдня павялічылася з 15 да 47[77].

Субкультура Лондана

Насельніцтва Лондана настолькі вялікае, што ў ім непазбежна павінны былі з’явіцца ўнутраныя традыцыі, плыні і дыялекты, што разам складае з’ява субкультуры. Роля Лондана ў жыцці Вялікабрытаніі такая, што ён заўсёды станавіўся цэнтрам нефармальных моладзевых рухаў краіны.

Свінгуючы Лондан

Асноўны артыкул: Свінгуючы Лондан

Свінгуючы Лондан (англ.: Swinging London) — гэта лонданская моладзевая субкультура ў 1960-я гады. Тэрмін нарадзіўся ў 1966 годзе дзякуючы артыкулу ў часопісе «Time». Гэты перыяд характарызуецца адмовай моладзі ад традыцыйных каштоўнасцей, геданізмам і аптымізмам. Перыяд «свінгуючага Лондана» адбіўся на музыцы, літаратуры, выяўленчым мастацтве, не гаворачы ўжо пра стыль жыцця. Сапраўднымі культурнымі іконамі гэтага часу сталі рок-музыканты The Beatles, літаратурны персанаж Яна Флемінга Джэймс Бонд, аўтамабіль Міні. Перыяд свінгуючага Лондана скончыўся прыкладна ў 1967 годзе, калі на змену яму з’явілася субкультура хіпі, якая прыйшла з заходняга ўзбярэжжа ЗША.

Cool Britannia

Значнай з’явай у культурным жыцці Вялікабрытаніі ў 1990-я стаў перыяд Cool Britannia («Клёвая Брытанія»). Яго пачатак (магчыма, невыпадкова) супаў з прыходам да ўлады ў краіне лейбарыстаў на чале з Тоні Блэрам. Перыяд характарызуецца ўздымам патрыятызму, а таксама агульнай цікавасці да брытанскай культуры, што адбілася, у прыватнасці, у музыцы, модзе, кіно, а таксама ў архітэктуры горада. Сусветную вядомасць набылі шматлікія новыя героі Лондана: мадэль Мос, групы Blur, Oasis, Suede, якія выконвалі музыку ў стылі брыт-поп, які здабыў шырокую папулярнасць, новыя поп-зоркі Робі Уільямс, Spice Girls, East 17, кінарэжысёр Гай Рычы.

Лонданскія дыялекты

Найбольш вядомае лонданскае прастамоўе, распаўсюджанае сярод ніжэйшых сацыяльных пластоў насельніцтва горада — кокні. Для кокні характэрна спрошчанае вымаўленне слоў, няправільнае выкарыстанне ці пропуск некаторых гукаў. Дыялект кокні ў Англіі часта служыць тэмай для анекдотаў і жартаў.

Іншы вядомы від мясцовага вымаўлення — Estuary English, распаўсюджаны не толькі ў Лондане, але і ў басейне Тэмзы ў цэлым. Акрамя таго, з наплывам імігрантаў з Цэнтральнай Амерыкі атрымаў распаўсюджванне ямайскі крэольскі дыялект.

Архітэктура Лондана

Гл. таксама: Архітэктура Вялікабрытаніі

Архітэктура Лондана прадстаўлена амаль усімі стылямі ад нармандскага да постмадэрнізму. Шматлікія сярэднявечныя пабудовы, аднак, не захаваліся, галоўным чынам, з-за Вялікага пажару 1666 года, які знішчыў больш за 13 000 будынкаў, і авіябамбаванняў падчас Другой сусветнай вайны.

Нармандскую архітэктуру ў Англію прынёс Вільгельм Заваёўнік. Са збудаванняў нармандскага стылю ў Лондане вядомы Таўэр, які пачаў будавацца пры Вільгельме і шматкроць дабудоўваўся іншымі каралямі. Акрамя таго, у тым жа стылі выкананы пабудаваны ў 1097 годзе Вэстмінстэрская зала прыёмаў[78]. На той момант гэта была самая вялікая зала ў Еўропе.

XIII стагоддзе стала стагоддзем ранняй англійскай готыкі. Адным з найярчэйшых узораў гэтага стылю служыць Вэстмінстэрскае абацтва. Іншыя ўзоры гэтага перыяду ў Лондане не захаваліся. Следам за ранняй наступіла эпоха дэкараванай англійскай готыкі, але яе прыкладаў у сучасным Лондане няма, як і прыкладаў вертыкальнай готыкі — трэцяга гатычнага перыяду англійскай архітэктуры.

У XIV стагоддзі для захоўвання казны Эдуарда III была пабудавана вежа Каштоўнасцей, як частка тагачаснага Вэстмінстэрскага палаца.

Цюдорскі перыяд(англ.) бел. лагічна завяршыў Сярэднявечча. Архітэктура эпохі Цюдораў падобная на гатычную, але са значнымі зменамі накшталт глыбокіх і высокіх вокнаў. Капліца Генрыха VII у Вэстмінстэры і палац Хэмптан-корт у Рычмандзе — помнікі архітэктуры цюдорскага перыяду. Пры каралі Якаве I пачалося ўладкаванне Грынвіцкага парку.

Напачатку XVII стагоддзя ў Лондане працаваў родапачынальнік англійскай архітэктурнай традыцыі Ініга Джонс. Ён прышчапіў брытанскаму дойлідству ідэі паладыянства (класіцызму), у аснове якіх — строгая геаметрычнасць, лаканічнасць, функцыянальнасць, элегантнасць, адсутнасць дробных дэталяў і іншых архітэктурных празмернасцей. З твораў Джонса ў Лондане захаваліся толькі два — Банкетная зала ва Уайтхоле і капэла Сент-Джэмскага палаца.

У другой палове XVII стагоддзя на змену Джонсу прыйшоў Крыстафер Рэн. Менавіта ён склаў план аднаўлення Лондана пасля Вялікага пажару. Акрамя таго, Рэн спраектаваў шпіталі ў Грынвічы і Чэлсі, знакаміты сабор Святога Паўла і яшчэ некалькі дзясяткаў будынкаў.

Геаргіянская архітэктура, эра якой наступіла ў сярэдзіне XVIII стагоддзі, у цэлым адпавядала агульнаеўрапейскаму класіцызму. У ёй галоўным былі выразныя формы і прапорцыі. Гэты перыяд не прадстаўлены ў Лондане нейкімі вядомымі будынкамі, але ў геаргіянскім стылі пабудаваны шматлікія жылыя і адміністрацыйныя будынкі горада. Варта адзначыць цэрквы, спраектаваныя Нікаласам Хоўксмурам, палац Сомерсет-хаус (сэр Уільям Чэмберс) з і забаўляльны цэнтр «Пантэон» на Оксфард-стрыт архітэктара Джэймса Уаета. У першыя гады XVIII стагоддзя бацькам і сынам Рэнамі для Сары Чэрчыль — найбліжэйшай сяброўкі і канфіданткі каралевы Ганны быў пабудаваны Мальбара-хаус— асабняк на Пэл-Мэл. У 1759 годзе былі заснаваны каралеўскія батанічныя сады К’ю— комплекс батанічных садоў і аранжарэй плошчай 121 гектар[79]. На тэрыторыі гэтага комплексу ў 1761-62 гадах была збудавана вялікая пагада — першы ўзор кітайскай архітэктуры ў Еўропе. Насупраць гэтых садоў была пабудавана сядзіба Саян-хаус— старадаўні асабняк герцагаў Нартумберлендаў, выкананы ў стылі чыстага класіцызму, выдатны майстэрскім чаргаваннем геаметрычных форм і тонкім каларыстычным майстэрствам. Праца над інтэр’ерамі Саян-хауса працягвалася да 1769 года, калі ў герцага скончыліся сродкі.

XIX стагоддзе адрозніваецца ад папярэдніх разнастайнасцю стыляў. У неагатычным ключы пабудаваны знакаміты будынак Парламента з вежамі Біг-Бен і Вікторыі на ім. Гэты будынак быў пабудаваны пасля пажару 16 кастрычніка 1834 года на месцы старога Вэстмінстэрскага палаца па праекце Ч. Бэры і А. У. П’юджына. Варта таксама адзначыць Каралеўскі судны двор, пабудаваны 1873—1882 гг. па праекце былога адваката Джорджа Эдмунда Стрыта. У ліку знамянальных манументаў гэтага стылю вылучаецца Мемарыял прынца Альберта (англ. Albert Memorial) — манумент у Кенсінгтонскім парку. Манумент быў спраектаваны Георгам Гілбертам Скотам і адкрыты ў 1875 годзе. У 1839 годзе, як частка плану па стварэнні сямі вялікіх, сучасных могілак былі створаны Хайгейцкія могілкі[80]. Першапачатковы дызайн быў распрацаваны архітэктарам і перакладчыкам Стывенам Гіры. Астатнія 6 могілак былі пабудаваны прыкладна ў той жа час і таксама атрымалі значную вядомасць:

• Кенсальскія зялёныя могілкі — 1832
• Могілкі Заходняга Норвуда — 1837
• Могілкі парку Эбні — 1840
• Нанхэдскія могілкі — 1840
• Бромптанскія могілкі — 1840
• Могілкі Таўэр Хэмлетс — 1841

У стылі класіцызму працаваў вядомы Джон Нэш, аўтар комплексу Трафальгарскай плошчы, Букінгемскага палаца і Мармуровай аркі; Вэстмінстэрскі сабор з’яўляецца ўзорам неавізантыйскага стылю. Цяпер неіснуючы Крыштальны палац адносіўся да індустрыяльнага стылю(англ.) бел..

У XX стагоддзі ў горадзе з’явіліся небаскробы: будынак Lloyd’s of London у Сіці, комплекс Канары Ворф у Доклендс, One Canada Square і The Shard (самы высокі). У канцы мінулага — пачатку цяперашняга стагоддзя вядучым брытанскім архітэктарам стаў Норман Фостэр, які пабудаваў у Лондане небаскроб SwissRe («Агурок») і Нью-сіці-хол, будынак мэрыі. Таксама да знамянальных пабудоў можна аднесці Буш-хаус, які будаваўся з 1923 па 1935 год, спраектаваны і пабудаваны амерыканцамі і амерыканскімі кампаніямі.

Традыцыі і цырымоніі

Вялікабрытанія вядомая як краіна традыцый. Шматлікія з іх захаваліся з даўніх часоў, і лонданцы нязменна паважаюць іх.

• Змена варты ў каралеўскага Букінгемскага палаца з’яўляецца адной з самых вядомых і папулярных у турыстаў лонданскіх традыцый. Гэта цырымонія праходзіць штодня ў 11:30 з красавіка да жніўня, у іншыя поры года — у той жа час, але праз дзень. Практычнай карысці ад змены варты, вядома, няма, але гэта традыцыя — адна з самых прыгожых у Лондане.
• Цырымонія ключоў — гэта 700-гадовы рытуал закрыцця Таўэра, якую выконвае яго галоўным вартавы роўна ў 21:50 кожны дзень.

• Каралеўскія гарматныя салюты ажыцяўляюцца па асаблівым выпадкам, да якіх адносяцца дзень узыходжання каралевы на трон (6 лютага), дзень нараджэння каралевы (21 красавіка), дзень каранацыі (2 чэрвеня), дзень нараджэння герцага Эдынбургскага (10 чэрвеня). Калі свята выпадае на нядзелю, то салют здзяйсняецца на наступны дзень.
• Фестываль Тэмзы праходзіць у сярэдзіне верасня і складаецца з параднага паходневага шэсця, кірмашу, феерверку і канцэрту.
• Куток аратараў (англ.: Speakers’ corner) знаходзіцца ў Гайд-парку. Кожны жадаючы там можа забрацца на якое-небудзь узвышэнне і папрактыкавацца ў прамоўніцкім мастацтве на любую тэму. Цяпер гэта традыцыя ў заняпадзе — яна стала звычайнай турыстычнай славутасцю, а нешматлікіх выступоўцаў-аратараў амаль не чуваць з-за шуму машын на суседняй вуліцы Парк-лейн (выкарыстанне мікрафонаў у кутку аратараў забаронена традыцыяй).
• Акрамя Вялікадня, Ражства і Новага года, усе святы ў Англіі прыпадаюць строга на панядзелак. Новы год — 1 студзеня, святкуецца ў сямейным асяроддзі з традыцыйным яблычным пірагом. Вялікдзень заўсёды адзначаецца ў красавіку, у каталіцкіх храмах у гэты дзень праводзяцца канцэрты арганнай музыкі. Велікодны панядзелак — у гэты дзень прынята віншаваць адзін аднаго з Вялікаднем, дарыць падарункі, дзецям на вуліцах даваць цукеркі і цацкі.

Спорт

Лондан двойчы прымаў летнія Алімпійскія гульні (1908, 1948), і ў 2012 годзе зробіць гэта ў трэці раз. Сталіца Вялікабрытаніі стане першым горадам свету, які прыняў тры Алімпіяды.

У самым папулярным у Вялікабрытаніі і свеце відзе спорту — футболе — лонданскія клубы дамагліся вялікіх поспехаў. Нягледзячы на тое, што традыцыйна наймацнейшымі камандамі Англіі заўсёды былі «Ліверпул» і «Манчэстэр Юнайтэд», сталіца найбольш шырока — адразу шасцю клубамі — прадстаўлена ў англійскай Прэм’ер-лізе. Вось гэтыя каманды: «Арсенал», «Вест Хэм Юнайтэд», «Куінз Парк Рэйнджэрс», «Тотэнхэм Хотспур», «Фулхэм» і «Чэлсі». На гэты момант лонданскія клубы «Арсенал» і «Чэлсі» уваходзяць у лік наймацнейшых клубаў Еўропы і свету. «Чэлсі» за апошнія гады тройчы выйграваў Прэм’ер-лігу, а таксама выйграў Лігу чэмпіёнаў УЕФА ў 2012 годзе, а «Арсенал» 13 раз станавіўся чэмпіёнам Англіі і ўдзельнічаў у фінале розыгрышу Лігі чэмпіёнаў УЕФА ў 2006 годзе. Чатырма клубамі Лондан прадстаўлены ў чэмпіянаце Англіі па рэгбі.

Найбуйнейшы стадыён горада — «Уэмблі» — быў ізноў адкрыты ў маі 2007 года пасля доўгай рэканструкцыі. Першы матч на абноўленым стадыёне адбыўся 19 мая паміж камандамі «Чэлсі» і «Манчэстэр Юнайтэд». На «Уэмблі» праходзяць фіналы розыгрышаў Кубка Англіі па футболу і Кубка выкліку (буйнога нацыянальнага турніру па рэгбі). Таксама «Уэмблі» з’яўляецца хатнім стадыёнам англійскай футбольнай зборнай. Першы гол за нацыянальную зборную Англіі на новым стадыёне забіў Джон Тэры, быўшы тады капітанам. Матчы ў крыкет праходзяць на стадыёнах «Оўвал» і «Лордс» у раёне Сент-Джонс-Вуд.

У Лондане, а дакладней, у яго прыгарадзе Уімблдане, штогод праходзіць аднайменны тэнісны турнір. Таксама ў Лондане праводзіцца знакаміты Лонданскі марафон.

У нумізматыцы

• У 2010 годзе Каралеўскі манетны двор выпусціў манету вартасцю ў 1 фунт стэрлінгаў у гонар Лондана. Манета выпушчана як частка серыі з чатырох аднафунтовых манет, сярод якіх, таксама будуць манеты ў гонар гарадоў Ірландыі, Шатландыі і Уэльса[81].

Гарады-пабрацімы

• Берлін, Германія[82]
• Пекін, Кітай (10 красавіка 2006)[83]
• Нью-Ёрк, ЗША[84]
• Каір, Егіпет

Выдатныя асобы

• Айла Арлеанс (1897—1962) — юрыст і паэт.
• Джэфры Чосер
• Гільберт К. Чэстэртан
• Аляксандр Поп
• Вірджынія Вульф
• Мэры Шэлі
• Рэйчэл Вайс
• Хелена Бонэм Картэр
• Джордж Арліс
• Хелен Мірэн
• Джэйн Біркін
• А. Паркер (1944—) — брытанскі кінарэжысёр і сцэнарыст, старшыня Брытанскай рэжысёрскай гільдыі
• Адэль
• Кара Дэлевінь
• Джон Генры Ньюман

Гл. таксама

• Лонданскі заапарк
• Каралеўскі тэатр Ковент-Гардэн
• Небаскроб Мэры-Экс
• Spice Girls
• Лонданская каралеўская біржа

Заход Сонца на Тэмзе	Краявід будынка Парламента	Таўэрскі мост

Зноскі

1. ↑ http://archaeologydataservice.ac.uk/archives/view/no1poultry_molas_2007
2. 1 2 3 (unspecified title) Праверана 7 чэрвеня 2021.
3. ↑ https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/datasets/populationestimatesforukenglandandwalesscotlandandnorthernireland
4. 1 2 Асобны код існуе для кожнай акругі Лондана, тут прыводзіцца код Сіці
5. ↑ Адлегласці паміж гарадамі
6. ↑ Global Financial Centres 9 (нявызн.) (недаступная спасылка). Z/Yen (2011). Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2012. Праверана 26 ліпеня 2012.
7. ↑ “World’s Most Economically Powerful Cities”. (нявызн.), Forbes (15 July 2008). Праверана 3 October 2010.
8. ↑ Worldwide Centres of Commerce Index 2008 (нявызн.). Mastercard. Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2012. Праверана 26 ліпеня 2012.
9. ↑ Global city GDP rankings 2008–2025 (нявызн.) (недаступная спасылка). PricewaterhouseCoopers. Архівавана з першакрыніцы 19 мая 2011. Праверана 16 November 2010.
10. ↑ Roman (нявызн.) (недаступная спасылка). The Museum of London. Архівавана з першакрыніцы 9 ліпеня 2006. Праверана 7 чэрвеня 2008.
11. 1 2 http://geosfera.info/evropa/velikobritaniya/40-london-finansovyj-centr-evropy.html Лондан — Фінансавы цэнтр Еўропы
12. ↑ Лондон - столица Великобритании (нявызн.). ТОП Туризм,Отдых,Путешествия. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 1 жніўня 2010.
13. ↑ http://planeta-imen.narod.ru/toponim/eurmaincity.html НАЗВАНИЯ СТОЛИЦ ЕВРОПЕЙСКИХ ГОСУДАРСТВ
14. ↑ Legends of London’s Origins
15. ↑ http://planetashkol.ru/articles/4409/ Злучанае Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі
16. 1 2 http://www.privet-london.ru/150/info.html Гід па Лондане
17. ↑ City of London still tops finance league (нявызн.). This is Money (25 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2012. Праверана 30 кастрычніка 2011.
18. ↑ Perring, Dominic (1991). Roman London. London: Routledge. p. 1. ISBN 0203231333.
19. ↑ http://www.tartaria.ru/dikobr74.html Тартария. Ру — родовые поместья и родовые поселения
20. ↑ http://www.istorya.ru/book/womenofrome/22.php Жанчыны ў гісторыі Рыма. Баўдзіка
21. ↑ Тацыт. Аналы. Кніга XIV
22. 1 2 http://www.russianvoyage.ru/index.php/velikob/2010-08-22-16-09-50/6244-2010-08-22-16-03-30(недаступная+спасылка) ЛОНДОН
23. ↑ Трыз, Джэфры — «Лондан. Кароткая гісторыя»
24. 1 2 3 Новы энцыклапедычны слоўнік Бракгаўза і Ефрона
25. ↑ Вялікая савецкая энцыклапедыя(недаступная спасылка)
26. 1 2 Пеўснер, Нікалаус — «Лондан. Сіці і Вэстмінстэр»
27. ↑ Романюк С. К. «Русский» Лондон//Наука и жизнь. № 7, 2003.
28. ↑ Хронікі Лондана Сэмюэла Піпса
29. ↑ http://www.russianculture.ru/brit/brit11.htm Руска-брытанскія культурныя сувязі ў XVIII стагоддзі. Пачатак стагоддзя. Падарожжа Пятра I
30. ↑ Павлов К. А. Международные ярмарки и выставки. М., 1962, с. 12-13.
31. ↑ II съезд РСДРП 1903 (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 4 кастрычніка 2010.
32. ↑ Новый исторический вестник (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 4 кастрычніка 2010.
33. ↑ Air Raid Precautions - The Blitz(англ.) . Peter N. Risbey. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 22 жніўня 2010.
34. ↑ Historic smog death toll rises — BBC
35. ↑ http://for-ua.com/incident/2006/04/06/161636.html Брытанія рыхтуецца да патопу
36. ↑ London — Features — Where is the Centre of London?. British Broadcasting Corporation. http://www.bbc.co.uk/london/content/articles/2005/08/15/charingcross_feature.shtml. Retrieved on 2008-06-06.
37. ↑ Average Conditions, London, United Kingdom. British Broadcasting Corporation. http://www.bbc.co.uk/weather/world/city_guides/results.shtml?tt=TT003790. Retrieved on 2010-09-30.
38. ↑ Крыніца даных пра клімат — http://www.svali.ru/climat/100000/3772/index.htm
39. ↑ London ranks among worst European cities for air pollution (нявызн.). // guardian.co.uk (7 верасня 2011). Архівавана з першакрыніцы 14 кастрычніка 2012. Праверана 12 кастрычніка 2012. (англ.)
40. ↑ Адміністрацыя Вялікага Лондана. Clearing the air. Executive Summary. — The Mayor’s Air Quality Strategy. — Лондан, 2010. — С. 1—2, 4. (англ.)
41. ↑ Адміністрацыя Вялікага Лондана. Greener London. — The Mayor’s State Of Environment Report For London. — Лондан, 2007. — С. 14. (англ.)
42. ↑ Адміністрацыя Вялікага Лондана. London’s Environment Revealed. — Даклад пра стан навакольнага асяроддзя Лондана. — Лондан, 2011. — С. 7—9, 52. — 86 с. — ISBN 978-1-84781-449-4. (англ.)
43. ↑ (1994) Collins English Dictionary, Collins Education plc.
44. ↑ Oxford English Reference Dictionary, Oxford English.
45. ↑ У Вялікабрытаніі прайшла цырымонія адкрыцця будынка Вярхоўнага суда. The Associated Press
46. ↑ «Месца Лондана ў эканоміцы Вялікабрытаніі», — Оксфардскі ўніверсітэт, 2005
47. ↑ Артыкул пра Times у англійскім раздзеле Wikipedia
48. ↑ London is the HR centre of opportunity in the UK(англ.)  (недаступная спасылка). Personneltoday. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 22 жніўня 2010.
49. ↑ http://www.travel.ru/news/2008/08/05/125606.html Усё менш турыстаў едзе ў Лондан
50. ↑ http://www.posetili.ru/index.php?cur=region&id=145 Вялікабрытанія “ Лондан
51. ↑ http://blozek.ru/2010/07/01/parizh-ustupil-londonu-v-populyarnosti-nadolgo-li.html Архівавана 11 студзеня 2012. Парыж саступіў Лондану ў папулярнасці- ці надоўга
52. ↑ Штогадовая справаздача адміністрацыі лонданскага порта

53. ↑ http://www.longrad.com/news/2012/01/22/london-v-razreze Архівавана 11 ліпеня 2015. Лонград

    Лондан у Разрэзе

54. ↑ ??? (нявызн.).  ??? (18 мая 2011). — Адзнака колькасці пастаяннага насельніцтва па этнічных групах (у працэнтах). Архівавана з першакрыніцы 14 кастрычніка 2012. Праверана 2012-10-8.
55. 1 2 «Лондан: усе расы, колеры, народы і рэлігіі свету» — Guardian ад 21 студзеня 2005
56. ↑ Neighbourhood Statistics. Neighbourhood Statistics. http://www.neighbourhood.statistics.gov.uk/dissemination/LeadTableView.do?a=7&b=276743&c=london&d=13&e=13&g=325264&i=1001x1003x1004&m=0&r=1&s=1280577856710&enc=1&dsFamilyId=1812. Retrieved on 2010-07-31.  Архівавана 28 красавіка 2019.
57. ↑ London’s black and minority communities helped to have a greater voice. londoncouncils.gov.uk
58. ↑ zbsb.org
59. ↑ Лондон запустил городскую систему «велосипед напрокат»(руск.) . BBC Русская служба (30 ліпеня 2010). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 4 кастрычніка 2010.
60. ↑ Транспартная сістэма Лондана(руск.) . Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 22 жніўня 2010.
61. ↑ http://www.prometro.ru/kartalondon.html Архівавана 17 жніўня 2012. Лонданскі метрапалітэн
62. ↑ http://www.tfl.gov.uk/dlr/ Архівавана 17 снежня 2004. Docklands Light Railway
63. ↑ http://www.tfl.gov.uk/trams/ Архівавана 19 мая 2006. London Trams
64. ↑ http://www.thisislocallondon.co.uk/news/topstories/503788.majority_support_for_west_london_tram_poll Большасць падтрымалі будаўніцтва West London Tram
65. ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/london/6929064.stm План развіцця West London Tram адкладзены
66. ↑ http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20110928025758/http://www.tfl.gov.uk/corporate/projectsandschemes/2043.aspx Праект Cross River Tram спынены
67. ↑ http://www.tfl.gov.uk/tfl/press-centre/metro/article.asp?id=1012
68. ↑ Auto.lenta.ru: Автожизнь: Уезд у цэнтр Лондана падаражэе ў тры разу
69. ↑ Інфармацыя пра Хітрау на афіцыйным сайце аэрапорта
70. ↑ РІА Навіны: У Лондане можа быць пабудаваны яшчэ адзін аэрапорт за $77 млрд

71. 1 2 http://news.bbc.co.uk/hi/russian/talking_point/newsid_7486000/7486911.stm Бі-бі-сі

    Ваша меркаванне

    60 гадоў NHS: вачамі відавочцаў

72. ↑ http://www.londonhigher.ac.uk/helondon.html Архівавана 28 студзеня 2012. About London’s HE
73. ↑ http://www.london.ac.uk/aboutus Архівавана 26 студзеня 2017. University of London: About Us
74. ↑ Christopher Innes, ‘West End’ in The Cambridge Guide to Theatre (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), pp.1194-1195, ISBN 0-521-43437-8
75. ↑ http://drevo-info.ru/articles/4363.html Лонданскі ўспенскі сабор
76. ↑ http://drevo-info.ru/news/6260.html Апісанне храма
77. ↑ http://www.fashiontime.ru/news/977.html Неделя Высокой Моды в Лондоне (London Fashion Week): цель — российский потребитель
78. ↑ Cescinsky, Herbert; Gribble, Ernest R. (February 1922). “Westminster Hall and Its Roof”. The Burlington Magazine for Connoisseurs 40 (227): 76–84. http://www.jstor.org/pss/861585. Retrieved on 2010-09-28.
79. ↑ Royal Botanic Gardens, Kew: History and Heritage: World Heritage Site Архівавана 29 жніўня 2008.
80. ↑ Кароткая гісторыя Хайгейцкіх могілак (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 6 кастрычніка 2010.
81. ↑ Музей грошай » Тэматычныя навіны (нявызн.). Праверана 4 кастрычніка 2010.
82. ↑ Städtepartnerschaften Архівавана 8 верасня 2010. (ням.)
83. ↑ Beijing, London establish sister city ties(англ.)  (недаступная спасылка). Gov.cn (10 красавіка 2006). Архівавана з першакрыніцы 20 мая 2011. Праверана 23 мая 2010.
84. ↑ Barfield, M. The New York City-London sister city partnership(англ.)  (PDF). Greater London Authority (1 сакавіка 2001). Архівавана з першакрыніцы 22 студзеня 2010. Праверана 26 кастрычніка 2009.

Бібліяграфія

• Акройд, Питер — «Лондон. Биография»; Москва, 2005
• Мортон, Генри В. — «Лондон. Красота и величие столицы мира»; 2006
• Цзян И — «Молчаливый странник в Лондоне»; Москва, 2005
• Ackroyd, Peter (2001). London: The Biography. London: Vintage. p. 880. ISBN 978-0-09-942258-7. https://archive.org/details/londonbiography0000ackr.
• Mills, David (2001). Dictionary of London Place Names. Oxford Paperbacks. ISBN 978-0-19-280106-7. OCLC 45406491. https://archive.org/details/dictionaryoflond0000mill.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Лондан
• Афіцыйны сайт горада
• Хатняя старонка Лондана на сайце Бі-Бі-Сі
• Карта нацыянальнасцей Лондана
• Карта рэлігій Лондана
• Афіцыйны сайт муніцыпальнай арганізацыі «Транспарт для Лондана»
• Афіцыйны сайт лонданскага метро

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.

  Лондан у часе (анімацыя) Google Maps  KMZ (3D мадэль — выява KMZ для Google Earth)