Ашмяны

У гэтага паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ашмяны (значэнні). Ашмя́ны[2] (трансліт.: Ašmiany) — горад у Гродзенскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Ашмянскага раёна, на рацэ Ашмянка. За 220 км на паўночны ўсход ад Гродна, 130 км на паўночны захад ад Мінска, 55 км на поўдзень ад Вільнюса, 17 км ад чыгуначнай станцыі Ашмяны на лініі Маладзечна—Вільнюс, на аўтамабільнай дарозе Маладзечна—Вільнюс (праз Ашмяны праходзіць 9-ы транспартны еўрапейскі калідор). Горад размешчаны ў прыгранічнай зоне Беларусі з Літвой. Насельніцтва 16 835 чалавек (2018)[3].

Назва

Паходжанне назвы горада мае некалькі тлумачэнняў. Найчасцей сустракаюцца спробы звязаць яго з літоўскімі словамі «aszmenies» («ашменес»), што ў перакладзе азначае вастрыё, і «akmenas» («акменас») — у перакладзе камень. Дарэчы, камень дамінуе і ў распаўсюджанай легендзе аб Ашмянах.

Сустракаюцца і іншыя варыянты: у крыжацкіх летапісах захавалася слова «asschemynne» («асшэмінэ») — горад з драўлянымі пабудовамі, або назва мае фіна-вугорскае паходжанне і перакладаецца на беларускую мову як «мядзведзь».

Вядомы беларускі даследчык у галіне тапанімікі В.Жучкевіч выказаў яшчэ адну думку, што назва Ашмяны па сэнсе нагадвае літоўскае слова — асабістае, уласнае (землеўладанне). Наогул Ашмянамі або Ашмяной ці Ашмянкай называліся доўгі час шэсць населеных пунктаў і рэчка. Пазней да іх далучыліся чыгуначная станцыя.

У хроніках тэўтонскіх рыцараў згадваюцца як Aschemynne, на карце Вялікага Княства Літоўскага працы Тамаша Макоўскага (1613) значацца як Oßmiana. У сучасных беларускамоўных публікацыях часам сустракаюцца варыянты назвы Ашмяна́, Ашме́на.

Гісторыя

У крыніцах 2-й паловы XIX — пачатку XX ст. часта сустракаецца меркаванне, што Ашмяны ўжо існавалі ў 1040 г. (год паходу Яраслава Мудрага на Літву). А. Корава ў сваёй працы сцвярджае: «У пачатку XI ст. Яраслаў Мудры зрабіў напад на Літву ў ваколіцах г. Ашмяны і, атрымаўшы даніну ад насельніцтва, вярнуўся ў сваю айчыну». Гродзенскія вучоныя таксама не выключаюць існавання Ашмян у XI ст. Яны ў свой час падкрэслівалі: «У летапісных помніках XII ст. упамінаецца Гродна, XIII ст. — Навагрудак, Слонім, Ваўкавыск. Фактычна ж гэтыя гарады (як і Свіслач, Ліда, Ашмяны) існавалі значна раней — у XI ст.».

Першыя згадкі аб Ашмянах у пазнейшых крыніцах адносяцца да 1341: расказваючы пра смерць Гедзіміна і падзел пасадаў паміж яго сынамі, сярод гарадоў, якія разам з Вільняй дасталіся Яўнуту, «Хроніка літоўская і жамойцкая» называе Ашмяны. У 1384 г. і 1385 г. пад Ашмянамі крыжакі спрабавалі перашкодзіць «шлюбнаму саюзу» паміж Польшчай і Літвой (Крэўская унія 1385 г.), але пацярпелі паражэнне. У канцы XIV ст. Ашмяны, верагодна, атрымалі статус горада ад Вітаўта. У 1398 годзе ўпершыню згаданы касцёл у горадзе. Не пазней 1407 г. у Ашмянах з’явіўся кляштар францысканцаў (у літаратуры яго заснаванне часам памылкова адносяць да пачатку 16 ст.). У 1402 годзе крыжакі зноў напалі на Ашмяны, але сустрэлі рашучы супраціўленне і мусілі адступіць у бок Меднікаў. З 1413 г. Ашмяны ўваходзяць у склад Віленскага ваяводства. У 1432 у Ашмянах адбыўся замах на жыццё Свідрыгайлы, які даў пачатак шматгадовай феадальнай вайне; тут жа, у ваколіцах Ашмян, праз некалькі месяцаў адбылася першая значная бітва паміж дзвюма партыямі. У 2-й палове XIV ст. Ашмяны, «будучы месцапрабываннем княжацкім», «пачалі забудоўвацца па тыпе гарадоў» (левабярэжжа Ашмянкі), а першапачатковае паселішча засталося з назвай Старыя Ашмяны (правабярэжжа).У 1519 горад разбураны маскоўскім войскам. З XVI ст. цэнтр павета. У гады Рэфармацыі Мікалай Радзівіл «Руды» заснаваў тут кальвінскі збор, горад зрабіўся адным з найвядомейшых цэнтраў кальвінізму ў Вялікім Княстве Літоўскім. Падчас войнаў сяр. XVII — пач. XVIII ст. Ашмяны зноў былі разбураныя. У 1655, 1661 і 1677 вызваляліся ад падаткаў з прычыны разбурэнняў, учыненых маскоўскімі захопнікамі. У 1667 земскі пісар А. Пачобут-Адляніцкі фундаваў кляштар дамініканцаў (з ліквідаванага касцёла Найсвяцейшай Тройцы ў 1873 збудавалі капліцу на месных каталіцкіх могілках). Да 1683 адносіцца першы надзейна вядомы прывілей на гарадское права (ад Яна Сабескага)[4]. У 1702 г. горад заняты шведскім войскам (Паўночная вайна 1700—1721 гг.). У 1792 Станіслаў Аўгуст Панятоўскі зацвердзіў герб горада. Падчас паўстання 1794 у горадзе размяшчаўся штаб паўстаніцкага войска Я. Ясінскага, фарміраваўся атрад М. К. Агінскага. 21 мая і 8 ліпеня 1794 г. адбыліся баі паўстанцаў з карнікамі.

• Даўнія графічныя выявы горада
• Касцёл Св. Міхала Арханёла. Б. Русецкі, 1846
• Каля касцёла Св. Міхала, кан. XIX ст.
• Панарама: царква і касцёл. E. Langhau, пач. XX ст.

Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) на правах павятовага горада Ашмяны ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі; у 1796—1801 гг. Знаходзіліся ў складзе Літоўскай, з 9.9.1801 г. — Віленскай губерняў (да 1920). 5 жніўня 1800 г. скасаваны герб горада. У ліпені-снежні 1812 г. акупіраваны французскімі войскамі, каля Ашмян адбыліся жорсткія баі, горад часткова спалены. 15 красавіка 1831 года Ашмяны моцна пацярпелі пры падаўленні паўстання, калі паўстанцкі атрад Стэльніцкага пайшоў на злучэнне з асноўнымі сіламі Караля Пшаздзецкага ў Налібоцкую пушчу. Уварваўшыся ў горад, расійскія войскі палкоўніка Вярзіліна спалілі яго і забілі 500 мясцовых жыхароў разам з дзецьмі, жанчынамі і ксяндзом у касцёле дамініканаў. «Ашмянская разня», стала адным з важных сімвалаў у польска-літоўскай антыцарскай літаратуры. Рэвалюцыйнымі дзеяннямі кіравалі П. Важынскі і К. Пшаздзецкі. 2 лютага 1837 г. горад выключаны з прыватнаўласніцкага стану (належыў генерал-маёру Канчалаву, з 1830 г. — генеральшы Лукашынавай). 9 чэрвеня 1845 г. гораду нададзены другі герб (праіснаваў да 1917). У 1840 г. пабудавана першая вядомая праваслаўная царква ў Ашмянах (Богаяўленская, драўляная). Уласнасцю дзяржавы ў 1847 г. стала і староства. У 1850 г. закрыты дамініканскі касцёл. Падчас паўстаня 1863—1864 у ваколіцах Ашмян дзейнічалі паўстанцкія аддзелы З. Мінейкі, Г. Чаховіча, К. Ясевіча.

У 1835—1914 гг. дзейнічалі Ашмянскія гарбарныя мануфактуры. У 1909 годзе ў Ашмянах пачала дзейнічаць метэаралагічная станцыя[5].

• Гістарычныя гербы горада Ашмяны
• 1792-1800 гг.
• 1845-1917 гг.

З верасня 1915 г. па студзень 1919 г. Ашмяны акупіраваны германскімі войскамі. З 1.1.1919 г. у складзе БССР, пазней Літоўска-Беларускай ССР, з красавіка 1919 г. па ліпень 1920 г. пад польскай уладай. Паводле дагавору паміж РСФСР і Літвой ад 12.7.1920 г. прадугледжвалася перадача Ашмян Літве, але яна не адбылася, бо 2.10.1920 г. у горад уведзены часці т.зв. польска-беларускай дывізіі на чале з генералам Жалігоўскім. У кастрычніку 1920 г. — сакавіку 1922 г. уваходзілі ў склад Сярэдняй Літвы, з 1922 г. — у склад Польшчы, цэнтр павета Віленскага ваяводства. Пасля аб’яднання Заходняй Беларусі з БССР (1939) Ашмяны — раённы цэнтр Вілейскай (з 1940 г.), Маладзечанскай (з 1944), Гродзенскай (з 1960) абласцей. З 25.6.1941 г. да 7.7.1944 г. пад нямецка-фашысцкай акупацыяй, перад адыходам з горада 24 чэрвеня 1941 года НКУС растраляла 57 «польскіх» вязняў мясцовай турмы. Вызвалены часцямі 3-й, 19-й гв. танкавай і 2-й гв. мотастралковай брыгад 3-га гв. танкавага корпуса 5-й гв. танкавай арміі і 31-й гв. стралковай дывізіі 11-й гв. арміі.

• Горад на старых здымках
• Касцёл францысканцаў
• Вуліца Жупранская
• На цэнтральнай вуліцы
• Вялікая сінагога

Насельніцтва

Колькасць жыхароў горада паводле перапісаў, рэвізкіх казак і іншых крыніц:

• XVIII ст.: 1728 — 1 791 чал.; 1791 — каля 1 тыс. чал.
• XIX ст.: 1804 — 746 чал.; 1811 — 1 850 чал.; 1825 — 1 022 чал. (730 мужчын, 292 жанчыны); 1833 — 797 чал. (387 мужчын, 410 жанчыны); 1840 — 1 692 чал.; 1841 — 1 725 чал.; 1848 — 4 115 чал. (2 198 мужчын, 1 917 жанчын; яўрэяў 2 018); 1859 — 3 066 чал.; 1861 — 3 733 чал.; 1863 — 3 317 чал.; 1865 — 3 988 чал. (2 045 мужчын); 1871 — 4 546 чал.; 1880 — 5 050 чал. (з іх 2 175 каталікоў, 352 праваслаўных, 3 евангелісты, 2 501 яўрэяў, 18 магаметанаў); 1888 — 4 988 чал. (2 422 мужчыны, 2 566 жанчын); 1895 — 5 156 чал.; 1896 — 6 218 чал. (3 099 мужчын, 3 119 жанчын); 1897 — 7 214 чал.; 1900 — 7 506 чал.
• XX ст.: 1904 — 7 675 чал.; 1909 — 7 953 чал.; 1914 — 8,2 тыс. чал.; 1921 — 3 442 чал.; 1927 — 6,0 тыс. чал.; 1931 — 7 414 чал.; 1939 — 8 668 чал.; 1945 — 3 460 чал.; 1948 — 5 581 чал.; 1959 — 6,9 тыс. чал.; 1970 — 9,6 тыс. чал.; 1975 — 10,0 тыс. чал.; 1980 — 12,8 тыс. чал.; 1985 — 14,1 тыс. чал.; 1990 — 15,2 тыс. чал.; 1995 — 16,0 тыс. чал.; 1999 — 16,1 тыс. чал.; 2000 — 15 068 чал.
• XXI ст.: 2002 — 15,1 тыс. чал.; 2004 — 14,9 тыс. чал.; 2005 — 14 785 чал.; 2006 — 14 588 чал.; 2007 — 14 467 чал.; 2008 — 14 350 чал.; 2009 — 14 559 чал.; 2010 — 14 804 чал.; 2011 — 15 046 чал.; 2016 — 16 388 чал.[6]; 2017 — 16 684 чал.[3];2018 — 16 835 чал.

Эканоміка

У 1861 г. у Ашмянах было толькі 5 прадпрыемстваў — 4 гарбарныя заводы і вадзяны млын. На заводах працавала 11 чалавек.

У 1884 г. заводамі валодалі: вінакурна-дражджавымі (было 2) — купцы 2-й гільдыі Лейба Стругач і Абрам Богад; гарбарнымі — Овель Піктушанскі, Лейзер Біох, Іцка Саладуха, Янкель Саладуха, Маркел Чашын (у доме Гірша Дорскага), Мордух Закс, Шлёма Гершатар, сыны І. Г. Саладухі — Мордух і Янкель, піваварным — Іосіф Есельсон; тытунёвай фабрыкай — Борух Рындзінскі і Шлёма Гершатар, заводам мінеральных вод — Берка Данішэўскі; друкарняй — Зыська Мекель, заводам ізюмнага віна — Юлья Шміт; вапнавым заводам — Абрам Левін, бляшавым заводам — Соня Блехер і г.д. Толькі млын належыў гораду, аднак яго арандаваў купец 2-й гільдыі Хаім Гурвіч. Колькасць рабочых найбольшая была ў 1884 г. на тытунёвай фабрыцы (22 разам з уладальнікамі) і вінакурна-дражджавым заводзе (11 разам са Стругачам).

У 1899 г. у горадзе было 15 прадпрыемстваў: 7 гарбарных заводаў, 1 вінакурны, 1 цагельны, 1 лесапільны, 1 завод мінеральных вод, 1 ваўнамыйка, 1 бойня, 1 саладоўня, 1 вадзяны млын; працавала 276 рабочых.

Усе прадпрыемствы і млын знаходзіліся ў прыватных руках. Уладальнікамі ашмянскіх прадпрыемстваў, як відаць з пераліку, з’яўляліся ў большасці яўрэі. У іх руках знаходзіўся і гандаль. Аднак калектывы прадпрыемстваў былі шматнацыянальнымі.

У польскі час флагманам прамысловасці не толькі павета, але і Віленскага ваяводства лічыўся дражджавы завод (адзінае прадпрыемства другой катэгорыі ваяводства). Можна дапоўніць, што завод пачаў адбудоўвацца ў 1921 г., а ў наступным годзе Абрам і Давід Стругачы атрымалі дазвол на пуск прадпрыемства. У 1924 г. на ім працавала 9 чалавек, у 1934—1937 гг. — 33 работнікі, завод уваходзіў у картэль «Таварыства вытворцаў дражджэй», разам з аналагічным заводам у Нова-Вільні ў 1929 г. ашмянскія дражджавікі выпусцілі 10 % ад прадукцыі ўсёй дражджавой прамысловасці Польшчы.

У Ашмянах у 1927 г. меліся, акрамя дражджавога завода, гарэлачная фабрыка, гарбарныя заводы Дынерштэйна, Б.Бунімовіча і Качмера, Каца, Порта, бойня К.Руткоўкскага, фабрыкі цукерак Б.Эпштейна і А.Рубінсона, М.Мельніка, Святога, фарбавальная майстэрня М.Лапідуса, тытунёвая фабрыка, тартак Л.Стругача і іншыя нязначныя прадпрыемствы. Існавала тэлефонная станцыя.

Працавала гарадская электрастанцыя. Яе перавезлі ў Ашмяны з Лошы, дзе ў свій час пабудавалі немцы для патрэб фронту. У 1926 г. уведзена новая, якая рэканструявана ў 1931 г., затым узнікла яшчэ адна — прыватная.

У 2013 годзе аўстрыйскі інвестар заявіў аб планах па будаўніцтве у Ашмянах завода па вытворчасці дражджавога экстракту [7].

Сучасныя прадпрыемствы: прадпрыемствы харчовай (Ашмянскі мясакамбінат, сыраробны, дражжавы заводы, хлебакамбінат, ААТ «Белкофе»), радыётэхнічнай (ААТ «Радыётэхніка»), будаўнічых матэрыялаў прамысловасці. Ільнозавод. Тыпаграфія. Шэсць будаўнічых і дарожна-будаўнічых арганізацый. 45 магазінаў. Тры аддзяленні банкаў, 4 страхавыя кампаніі. Гасцініца «Ашмяны».

Культура

Ашмянскі краязнаўчы музей імя Ф. К. Багушэвіча. Дзейнічаюць дом культуры і кінатэатр.

У 2001 і 2010 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «Адна зямля»[8][9].

СМІ

• Раённая газета «Ашмянскі веснік».
• Штотыднёвік «Рэгіянальная газета».

Славутасці

• Васкрасенская царква
• Касцёл Міхала Арханёла
• Руіны касцёла францысканцаў
• Будынак былой сінагогі
• Кляштар дамініканцаў
• Богаяўленская царква (1840 — пач. XX ст.)
• Дом Саветаў (1978)
• Капліца могілкавая (пасля 1872 года)
• Сядзіба Стругача (канец ХІХ ст.)

Вядомыя асобы

Асноўныя артыкулы: Вядомыя асобы Ашмян і Ганаровыя грамадзяне Ашмян

• Уладзімір Фульгенцавіч Акушка (1862—1919) — заснавальнік малдаўскай школы мастакоў.
• Аляксандр Астрамовіч (1878—1921) — каталіцкі святар, паэт.
• Андрэй Станіслававіч Барбашынскі (нар. 1970) — алімпійскі чэмпіён 1992 (гандбол).
• Аляксандр Іосіфавіч Батурын (1904—1983) — оперны спявак.
• Янка Вярсоцкі (1888—1937) — каталіцкі святар, грамадскі дзеяч.
• Язэп Станіслававіч Германовіч (1890—1978) — каталіцкі святар, пісьменнік.
• Валяр’ян Голяк (1881—1948) — каталіцкі святар.
• Люцыян Жалігоўскі (1865—1947) — генерал, дзяржаўны і ваенны дзеяч Сярэдняй Літвы і Польшчы.
• Юльян Восіпавіч Карчэўскі (1806—1833) — беларускі мастак.
• Аляксандр Уладзіміравіч Каршакевіч (нар. 1959) — алімпійскі чэмпіён 1988 (гандбол).
• Франц Адамавіч Клінцэвіч (нар. 1957) — депутат ДД РФ.
• Юрый Георгіевіч Лопух (нар. 1964) — матагоншчык.
• Віктар Валер’евіч Марціновіч (нар. 1977) — беларускі журналіст, мастацтвазнаўца, пісьменнік.
• Іван Іванавіч Пляхімовіч (нар. 1978) — беларускі юрыст.
• Міхал Сапоцька (1888—1975) — каталіцкі святар.
• Адам Станкевіч (1892—1949) — каталіцкі святар, грамадска-палітычны дзеяч, выдавец, гісторык, публіцыст, літаратуразнавец.
• Лейба Давідавіч Стругач (1842—1906) — заснавальнік дражжавога завода ў Ашмянах.
• Войцех Табар (~1453-1507) — ашмянскі пробашч, затым біскуп віленскі.
• Ігар Мікалаевіч Шкуратаў (нар. 1945) — беларускі мастак.
• Андрэй Цікота (1891—1952) — каталіцкі святар, рэлігійны і грамадскі дзеяч.
• Чэслаў Янкоўскі (1857—1929) — паэт, крытык, публіцыст, гісторык-краязнавец.

Гл. таксама

• Ашмянскія гарбарныя мануфактуры
• Старосты ашмянскія
• Гарады Гродзенскай вобласці
• Гарады Беларусі
• Станцыя Ашмяны

Зноскі

1. ↑ Численность населения на 1 января 2022 г. и среднегодовая численность населения за 2021 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2022.
2. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9 (DJVU).
3. 1 2 Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу(руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
4. ↑ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, tom I: Województwo wileńskie. XIV—XVIII wiek, Warszawa, 2004, s.314
5. ↑ Таўціева З. Х. Ашмянская метэаралагічная станцыя // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 1. Ааліты — Гасцінец / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ ім. Петруся Броўкі, 1983. — 575 с., іл. — 10 000 экз. — С. 196.
6. ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу(руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
7. ↑ У Ашмянах пабудуюць завод па вытворчасці дражджавога экстракту//«Рэгіянальная газета»
8. ↑ На «Адной зямлі» гаспадарылі ашмянцы//«Рэгіянальная газета», 29 чэрвеня 2001 г., № 26 (323)
9. ↑ Ашмяны прынялі «Адну зямлю»//«Рэгіянальная газета»

Літаратура

• Jankowski Cz. Powiat Oszmiański. Cz. I. — Petersburg, 1897.(польск.)
• Збор помнікаў гісторыі і культуры: Гродзенская вобласць / АН БССР; Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Беларуская савецкая энцыклапедыя; Рэдкалегія: С. В. Марцэлеў (галоўны рэдактар), М. М. Бірукова, М. В. Бірыла і іншыя. — Мн.: БелСЭ, 1986.
• Краўцэвіч А. К. Гарады і замкі Беларускага Панямоння XIV—XVIII стст.: Планіроўка, культурны слой / А. К. Краўцэвіч; Навуковы рэдактар М. А. Ткачоў. — Мн.: Навука і тэхніка, 1991. — 171 с.
• Беларусь праз прызму рэгіянальнай гісторыі: Ашмяны і Ашмянскі рэгіён : зб. навук. арт. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад. : А. А. Скеп’ян, А. Б. Доўнар; рэдкал.: А. А. Каваленя [і інш.] — Мінск: Беларус. Навука, 2015. — 497 с.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ашмяны

• Геаграфічныя звесткі па тэме Ашмяны на OpenStreetMap
• Навіны Ашмян на сайце Westki.info Архівавана 2 мая 2009.
• Ашмяны на Radzima.org