Полацк

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Полацк (значэнні). По́лацк[3] (трансліт.: Polack) — горад у Віцебскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Полацкага раёна, на рацэ Заходняя Дзвіна пры ўпадзенні ў яе ракі Палата. Знаходзіцца непадалёк ад Наваполацка, разам з якім складае так званы Полацкі рэгіён. За 100 км ад Віцебска. Вузел чыгунак, лініі на Маладзечна, Віцебск, Невель (Расія), Даўгаўпілс (Латвія) і аўтамабільных дарог. Насельніцтва 85 012 чал. (2017)[4].

Назва

Тапонім «Полацк» утварыўся ад імя ракі Палата па самай старажытнай мадэлі — уласная назва ракі + -ск[5]. У сваю чаргу назва рэчкі, відаць, мае балцкае паходжанне ад асноў «pal» або «palte» — балота, лужына, з далейшай славянскай асіміляцыяй[6]. У старабеларускіх пісьмовых помніках назва горада зафіксавана ў формах Полоцк, Полоцъкъ, Полотскъ, Полотескъ, Полтескъ, Плтескъ, Полческъ[5], у нямецкіх хроніках Плоцэке[7], у скандынаўскіх сагах Pallteskiuborg, Palteskia[8].

У айканіміі беларускіх зямель суфікс -ск (-цк) з’яўляецца глыбока традыцыйнай рэліктавай з’явай, якая падкрэслівае самабытнасць беларускага народа і старажытнасць тэрыторыі яго рассялення. Такі суфікс адзначаецца з IX—X стст., у тым ліку ў назве яшчэ аднаго са старажытнейшых гарадоў — Смаленска, засведчанай летапісамі пад 863 годам. Звыш паловы гарадоў з назвамі на -ск, згаданых у летапісах XI ст., прыпадае менавіта на зону фармавання беларусаў, дзе гэты суфікс выяўляе прадуктыўнасць і ў наступныя стагоддзі. Кожны трэці беларускі горад з ліку тых, што занесены ў «Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» канца XIV ст., заканчваецца на -ск (-цк)[5].

Варыянт Полацак не вытлумачваецца фанетычнымі законамі беларускай мовы і на працягу многіх стагоддзяў практычна не выходзіў за межы вуснага ўжытку. Пачатак яго пісьмовага выкарыстання адносіцца да канца XIX ст. Форма Полацак даволі актыўна выкарыстоўвалася пазней, у 1920-х гадах, у БССР (гл., напрыклад, Кайгарадаў А. І. Кліматычны атляс Беларусі. Менск, 1927), а таксама ў Заходняй Беларусі да часу яе ўваходжання ў склад БССР[5].

У наш час па-ранейшаму дамінуе форма на -цк, хоць у асобных выданнях і цяпер ужываецца варыянт Полацак[5].

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Полацка

Заснаванне

Упершыню Полацк згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 862—865 гг. Але гэтая дата, відаць, не вельмі дакладная, бо летапіс пісаўся праз 200—250 гадоў пасля падзей. Звычайна першую згадку Полацка звязваюць з паведамленнем «В лето 6370 [862] и прия власть Рюрик, и раздал мужем своим грады, овому Полотеск, овому Ростов, другому Белоозеро…»[9], але гэта, відаць, устаўка пазнейшага летапісца, бо ў IX ст. яшчэ не існавала Растова (з’явіўся ў канцы X ст.), які тут згадваецца разам з Полацкам. Іпацьеўскі летапіс паказвае Рурыка і яго «мужоў» у якасці заснавальнікаў гарадоў:

И прия Рюрикъ власть всю одинъ... и роздая мужемъ своимъ волости и городы рубити овому Полътескъ, овому Ростовъ...

[10]

Верагоднае ўпамінанне Полацка датычыць паходу на палачан, паводле «Аповесці мінулых гадоў», кіеўскіх князёў Аскольда і Дзіра, які адбыўся ў тыя ж 862—865 гады «Того же лета воеваша Асколд и Дир Полочан и много зла сътвориша».

Але дзе знаходзіўся Полацк у IX ст., летапісы не паведамляюць. Адказ на гэта пытанне паспрабаваў даць беларускі археолаг А. М. Ляўданскі, які ў 1928 заклаў некалькі шурфоў на гарадзішчы. У выніку раскопак ім былі знойдзены археалагічныя матэрыялы, у першую чаргу ляпная кераміка IX—X стст. Гэта дазволіла яму зрабіць выснову, што старажытнны Полацк знаходзіўся на гарадзішчы[11]. З высновай А. М. Ляўданскага пагадзіліся вядомыя беларускія археолагі Г. В. Штыхаў і С. В. Тарасаў. Яны лічылі, што Полацк развіваўся як цэнтр племяннога аб’яднання крывічоў у IX ст. знаходзіўся на гарадзішчы[12].

Развіццё

У IX ст. Полацк размяшчаўся на гарадзішчы (плошча часткі, якая захавалася каля 1 га) на правым беразе Палаты (адсюль назва). Хуткаму развіццю Полацка спрыяла яго выгаднае размяшчэнне на гандлёвым шляху з Рыжскага заліва да Кіева і Чорнага мора, праз вярхоўі Заходняй Дзвіны і Волгі да краін Усходу (частка шляхоў з вараг у грэкі і з вараг у арабы). У X—XIII ст. цэнтр Полацкага княства. У XI ст. на тэрыторыі сённяшняга Верхняга замка пабудаваны Полацкі Сафійскі сабор. У XII ст. сфарміравалася самабытная школа дойлідства, пабудаваныя Полацкі княжацкі храм і княжацкі палац, Бельчыцкі Барысаглебскі манастыр, заснаваны Полацкія Спаскі і Багародзіцкі манастыры і інш. У XII ст. тут працавалі майстар-ювелір Лазар Богша (стварыў крыж Еўфрасінні Полацкай) і дойлід Іаан, які пабудаваў Полацкую Спаскую царкву. З сярэдзіны XIII ст. Полацк у складзе ВКЛ, самы вялікі яго горад у XIV—XVI ст., меў адмысловыя правы («Полацкія прывілеі»). Тут былі створаныя Полацкія Евангеллі XII—XIV ст., у горадзе пры Сафійскім саборы з 11 ст. была бібліятэка. Каля 1490 года у Полацку нарадзіўся дзеяч культуры эпохі Адраджэння Францыск Скарына. У 1498 годзе Полацк атрымаў магдэбургскае права. З 1504 года цэнтр Полацкага ваяводства. З XVI ст. горад меў свой герб. Падчас вайны 1654—1667 заняты рускімі войскамі, паводле Андрусаўскага перамір’я (1667) вернуты Рэчы Паспалітай. У 2-й палове XVII—1-й палрве XVIII ст. прыйшоў у заняпад.

У ліпені 1705 года расійскі цар Пётр І па дарозе ў Прыбалтыку спыніўся лагерам са шматтысячным маскоўскім войскам пад Полацкам. 11 ліпеня (30 чэрвеня па старым стылі) цар наведаў Сафійскі сабор, у якім у раз’юшаным стане разам са світай закатаваў 5 манахаў-базыльянаў. Архімандрыта Якуба Кізікоўскага царскія служкі катавалі ўсю ноч, каб дазнацца месца схову манастырскіх скарбаў. Целы ахвяраў спалілі, а Сафійскі сабор і базыльянскі манастыр разрабавалі. Частка маёмасці перайшла цару, а частка — у маскоўскую казну. З самога сабора зрабілі вайсковы склад. А Еўропу абляцела вестка: «Жорсткае забойства на Белай Русі! Ахвяры — безабаронныя служкі Бога, манахі ордэну Васіля Вялікага. З імі расправіліся ў хрысціянскай святыні — Сафійскім саборы ў Полацку. Учыніў расправу каранаваны забойца — цар Пётр I». 1 мая 1710 года па загаду князя Меньшыкава Сафійскі сабор узарвалі. 22 лістапада 1710 года Апостальская Сталіца публічна асудзіла Петра І за пераслед Уніяцкай Царквы[13].

У складзе Расійскай імперыі

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 года правабярэжная частка Полацка увайшла у склад Расійскай імперыі. Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 года — левабярэжная частка горада.

Пасля падпісання папай рымскім Кліментам ХІV булы 1773 года аб забароне дзейнасці «Таварыства Ісуса», Полацк становіцца цэнтрам збору езуітаў свету і паступова ператвараецца ў своеасаблівую іх сталіцу. З 1776 года цэнтр Полацкай губерніі, у 1778—1796 гадах — намесніцтва, з 1796 года цэнтр павета Беларускай, з 1802 года Віцебскай губерніі.

Савецкі перыяд

У другой палове жніўня 1919 года фронт наблізіўся да Полацка. 20 верасня 1919 г. польскія войскі выйшлі да Полацка, да вечара занялі задзвінскую частку горада. Аднак, спроба захапіць увесь горад правалілася і пачалася пазіцыйная вайна, якая працягвалася 8 месяцаў[14]. У сярэдзіне жніўня 1920 г. Полацкі рэўкам паведамляў, што «горад разбураны, маёмасць раскрадалі, павялічыліся павальныя разбоі і забойствы»[15]. У справаздачах павятовай міліцыі паведамлялася, што ў горадзе, напоўненны ваеннымі, з’явілася шмат жанчын, якія ў сілу пэўных жыццёвых абставінаў, займаліся прастытуцыяй. Згодна справаздач міліцыі ў горадзе летам 1919 г. было 9 дамоў цярпімасці[16].

З 1924 Полацк — цэнтр раёна, у 1924—1930 і 1935—1938 цэнтр акругі. З 1938 у Віцебскай вобласці. У 1944—1954 цэнтр Полацкай вобласці. 22 снежня 1959 года ў гарадскую мяжу горада ўключана вёска Кароўнікі Экіманскага сельсавета[17], 2 лістапада 1972 года — вёскі Меліярацыйная, Спас-Слабада Салоніцкага сельсавета і Пагіршчына Баравухскага сельсавета[18].

У 1989 Полацк стаў першым у Беларусі гісторыка-культурным горадам-запаведнікам.

Сучасная гісторыя

14 студзеня 2013 указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь за нумарам 27 «Аб аб’яднанні раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання Рэспублікі Беларусь, якія маюць агульны адміністрацыйны цэнтр» Полацк быў пазбаўлены статусу горада абласнога падпарадкавання.

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1805 — 2991 чал.[19]
• XXI стагоддзе: 2006 — 82,4 тыс. чал.; 2007 — 81,7 тыс. чал.; 2009 — 83,7 тыс. чал.; 2009 — 82 547 чал. (перапіс)[20]; 2016 — 85 078 чал.[21]; 2017 — 85 012 чал.[4]

Эканоміка

Прадпрыемствы хімічнай (ААТ Полацк-Шкловалакно), машынабудаўнічай і металаапрацоўчай, лёгкай, харчовы, будаўнічых матэрыялаў, паліграфічнай прамысловасці. Полацкая ЦЭЦ. Полацк — перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння. Гасцінічны комплекс «Славянскі», гасцініца «Дзвіна».

Культура

У горадзе створаны Нацыянальны Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік, які ўключае пастаянна дзеючыя музеі: Полацкі краязнаўчы музей, Музей беларускага кнігадрукавання, Полацкі музей-бібліятэку Сімеона Полацкага, Полацкі музей традыцыйнага ручнога ткацтва Паазер’я, Полацкі музей баявой славы, Полацкі музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора, Полацкі дзіцячы музей, музей Тусналобавай-Марчанка, Полацкую стацыянарную выстаўку «Прагулка па Ніжнепакроўскай», прыродна-экалагічны музей Мастацкую галерэю.

З 2003 працуе філіял Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Я. Коласа.

Адукацыя

У Полацку размяшчаецца гісторыка-філалагічны факультэт Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта (астатнія — у Наваполацку). Працуюць:

• Полацкі дзяржаўны лясны каледж,
• Полацкі дзяржаўны аграрна-эканамічны каледж,
• Полацкі гандлёва-тэхналагічны каледж,
• Полацкі дзяржаўны медыцынскі каледж імя Героя Савецкага Саюза З. М. Тусналобавай-Марчанка,
• Полацкі дзяржаўны хіміка-тэхналагічны каледж,
• Полацкая дзяржаўная гімназія № 1 імя Францыска Скарыны,
• Полацкае кадэцкае вучылішча (на базе ўстановы адукацыі «Полацкая дзяржаўная агульнаадукацыйная сярэдняя школа № 4») .
• Дзяржаўная ДЮСШ Полацкага раёна

Спорт

• ФК Полацк

Славутасці

• Курган Бессмяротнасці (1966)
• гарадзішча і паселішча IX — X ст..
• Барысаў камень (помнік эпіграфікі XII ст.)
• руіны Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра (12 ст.)
• Полацкі Сафійскі сабор
• Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр (і Крыжаўзвіжанскі сабор)
• Ніжні замак (вядомы як «Вал Івана Грознага»)
• Полацкая кірха
• Езуіцкі калегіум (18—19 ст.)
• Полацкі дом Пятра I
• Богаяўленскі мужчынскі манастыр (і Богаяўленскі сабор)
• Полацкі «Чырвоны мост»
• фрагменты жылой забудовы (17—19 ст.)
• Помнік «Полацк – геаграфічны цэнтр Еўропы»”, памятны знак у гонар Геаграфічнага цэнтра Еўропы.
• Помнік героям Айчыннай вайны 1812 года
• Памятны знак «Полацк — калыска беларускай дзяржаўнасці»
• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар бернардзінцаў
• Касцёл Святога Андрэя Баболі
• Свята-Успенская царква (стараабрадніцкая, 1998 года)

Галерэя

• «Сафія» з боку апсіды
• Барысаў камень
• Царква Яўлення Гасподняга
• Царква Св. Спаса
• Лютаранская кірха
• Манастыр Спаса-Ефрасіннеўскі
• Царква Уздзвіжання Св. Крыжа
• Касцёл Св. Андрэя Баболі
• Царква Пакрова Прасв. Багародзіцы
• Помнік Францыску Скарыну
• «Дом Пятра І»
• Прыродна-экалагічны музей

Вядомыя асобы

Асноўныя артыкулы: Вядомыя асобы Полацка і Ганаровыя грамадзяне Полацка

• Ісак Міронавіч Гамус, вучоны ў галіне гідраэнэргетыкі. Ганаровы энергетык СССР.
• Віктар Іванавіч Чуяшоў, беларускі навуковец
• Аляксандр Васільевіч Тузікаў, беларускі навуковец у галіне матэматычнай кібернетыкі і інфарматыкі
• Андрэй Сцяпанавіч Струеў, генерал-маёр артылерыі
• Каэтан Андрэевіч Касовіч, санскрытолаг, філолаг, перакладчык, педагог
• Георгій Аляксандравіч Аксянёнак, юрыст і прафесар
• Абрам Давыдавіч Абкін, фізікахімік
• Анатоль Сяргеевіч Ізаітка, беларускі мастак
• Галіна Сцяпанаўна Васільева, беларуская мастачка
• Мікалай Леанідавіч Генаў, заслужаны трэнер
• Аркадзь Сцяпанавіч Казлоў, ганаровы грамадзянін г. Наваполацка (2008)
• Іван Епіфанавіч Аляксееў, Герой Савецкага Саюза
• Вольга Антропава, Міс Беларусь-2004
• Алесь Аркуш, беларускі паэт, эсэіст, выдавец.
• Уладзімір Арлоў, беларускі пісьменнік.
• Валянцін Вячаслававіч Базыльчык (1935—1993) — вучоны ў галіне арганічнай хіміі, доктар хімічных навук. Заслужаны дзеяч навукі Чувашыі[22].
• Лявон Пятровіч Баршчэўскі, беларускі філолаг, перакладчык
• Юлій Саламонавіч Берзін, савецкі пісьменнік
• Максім Андрэевіч Вавілаў, савецкі ваенны дзеяч
• Пятро Васючэнка, беларускі пісьменнік
• Барыс Галёркін, інжынер, спецыяліст у галіне тэорыі пругкасці, матэматык, акадэмік АН СССР.
• Навум Гальпяровіч, беларускі паэт і журналіст.
• Максім Гальпяровіч, беларускі гісторык, галоўны рэдактар «Беларускага гістарычнага часопіса».
• Дзмітрый Кайгародаў, біёлаг, фенолаг, арнітолаг, папулярызатар прыродазнаўства, педагог.
• Аркадзь Цімафеевіч Караткоў, беларускі архітэктар
• Валянцін Антонавіч Лукша, беларускі паэт
• Вінцэсь Мудроў, беларускі пісьменнік
• Ксенія Максімаўна Пагарэлая, беларуская арганістка
• Еўфрасіння Полацкая (12 ст.), беларуская асветніца, заступніца Беларусі. Прылічана да ліку праваслаўных святых.
• Параскева Полацкая, полацкая князёўна
• Сімяон Полацкі (1629—1680), выдатны беларускі і рускі паэт, асветнік, энцыклапедыст.
• Рагнеда Рагвалодаўна (966—1000), княжна полацкая.
• Віктар Антонавіч Рыбчынскі, беларускі акцёр тэатра і кіно
• Алесь Савіцкі, беларускі пісьменнік
• Сяргей Пятровіч Сахараў, беларускі фалькларыст
• Францыск Скарына (каля 1490 — каля 1551) — усходнеславянскі першадрукар, асветнік, перакладчык.
• Лера Сом, беларускі паэт, празаік, бард.
• Юрый Віктаравіч Тарыч (12 (24) студзеня 1885 — 21 лютага 1967), беларускі кінарэжысёр і сцэнарыст, заснавальнік кінематаграфіі Беларусі
• Усяслаў Брачыславіч (~1029 — 14.4.1101) — князь полацкі.
• Хаджы Хасроў (да 1563 — пасля 1595) — персідскі дыпламат.
• Міхаіл Львовіч Хейфец — беларускі вучоны ў галіне тэхналогіі машынабудавання
• Мэры Энцін, амерыканская пісьменніца.
• Ігар Мікалаевіч Шаруха (нар. 1968) — географ, краязнаўца.
• Нінэль Шчасная, беларускі жывапісец і графік
• Віктар Іванавіч Яронька, Герой Савецкага Саюза (1944). Ганаровы грамадзянін Наваполацка.
• Якаў Палачанін, удзельнік Неўскай бітвы(руск.) бел. супраць шведаў, якія напалі на Наўгародскую зямлю
• Сяргей Юльянавіч Шлапак (нар. 1952) — беларускі палітык.
• Аляксандр Міхайлавіч Галёркін (1916, Полацк) — савецкі жывапісец.

Гарады-пабрацімы

• Алаверды, Арменія
• Мінгечаур, Азербайджан
• Фрыдрыхсгафен, Германія

У філатэліі

• Паштовая марка Беларусі, прысвечаная Полацку (1992 год).
• Паштовая марка Беларусі, прысвечаная Полацку (2017 год).
• Малы аркуш Беларусі, прысвечаны Полацку (2017 год).
• Спецыяльны паштовы штэмпель Беларусі, прысвечаны Полацку (2017 год).
• Канверт першага дня Беларусі, прысвечаны Полацку (2017 год).

Гл. таксама

• Полацкае Евангелле
• Полацкае княства
• Франкскі меч з Полацка
• Спіс вуліц Полацка
• Полацкі веснік
• Трудовая смена

Зноскі

1. ↑ «Дзяржаўны зямельны кадастр Рэспублікі Беларусь» (па стане на 1 студзеня 2011 г.)
2. ↑ Численность населения на 1 января 2022 г. и среднегодовая численность населения за 2021 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2022.
3. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7 (DJVU).
4. 1 2 Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу(руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
5. 1 2 3 4 5 Лемцюгова В. П. : Прадмова да даведніка «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь»
6. ↑ Жучкевич В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. С. 301.
7. ↑ Хроніка Вартберга
8. ↑ Георгій Штыхаў, Тамара Джумантаева, Ларыса Сяргеенка. Полацк // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — 592 с.: іл. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9. С. 518.
9. ↑ Полное собрание русских летописей (далей — ПСРЛ). Т. 1. Лаврентьевская летопись. — 2-е изд. — М., 2001. — С. 20.
10. ↑ ПСРЛ. Т. 2. Ипатьевская летопись. — 2-е изд. — М., 2001. — С. 14.
11. ↑ Ляўданскі, А. М. Археолёгічныя досьледы ў Полацкай акрузе // Запіскі аддзелу гуманітарных навук БАН. Кн. 2. Працы археолёгічнай камісіі. Т. 2. — Мн., 1930. — С. 165—166.
12. ↑ Штыхов, Г. В. Древний Полоцк. — Мн., 1975. — С. 24—25; Штыхов, Г. В. Средневековые города Беларуси и их предшественники (к проблеме восточнославянского протогорода) // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия: Гуманитарные науки. — 2008. — № 1. — С. 2; Тарасаў, С. В. Полацк IX—XVII стст.: гісторыя і тапаграфія. — Мн., 1998. — С. 36.
13. ↑ Марозаў С. Полацкая трагедыя 1705 году // Царква : газета. — 8 ліпеня 2014. — № 4. — С. 10—11.
14. ↑ Полоцк: исторический очерк / АН БССР, Ин-т истории; [Ред. П. Т. Петриков]. — 2-е изд., перераб. и доп. — Минск: Наука и техника, 1987. — 319 с. — С. 154.
15. ↑ Сумко, Е. В. Формирование Полоцкой уездной рабоче-крестьянской милиции (1918—1921) / Е. В. Сумко // Беларускае Падзвінне: вопыт, методыка і вынікі палявых і міждысцыплінарных даследаванняў: зборнік навуковых артыкулаў II міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 20-годдзя археалагічных і этнаграфічных экспедыцый ПДУ, Полацк, 17-18 красавіка 2014 г.): у 2 ч. / Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, Установа адукацыі «Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт»; [Пад агульнай рэдакцыяй Д. У. Дука, У. А. Лобача, С. А. Шыдлоўскага]. Ч. 2. — Наваполацк: ПДУ, 2014. — 221 с.: іл., табл., карта. — С. 140. — ISBN 978-985-531-463-0.
16. ↑ Занальны дзяржаўны архіў г. Полацка. — Ф. 220. — Воп. 1. — Спр. 43. — Л. 91.
17. ↑ Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР ад 22 снежня 1959 г. Аб уключэнні ў гарадскую мяжу горада Полацка вёскі Кароўнікі Экіманскага сельскага Савета Полацкага раёна // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1959, № 18.
18. ↑ Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР Аб уключэнні ў гарадскую мяжу горада Полацка некаторых населеных пунктаў Полацкага раёна Віцебскай вобласці ад 2 лістапада 1972 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1972, № 31 (1369).
19. ↑ Географический словарь Российского государства, описывающий азбучным порядком географически, топографически, идрографически. Ч. 4. Отд. 1: М — П. — М. — СПб.: Тип. ун-та у Любия, Гария и Попова, 1801. — 2, 1366 стлб. — С. 1238.
20. ↑ Перепись населения — 2009. Витебская область (руск.)  Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
21. ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу(руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
22. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 2: Аршыца — Беларусцы. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0061-7 (т. 2), ISBN 985-11-0035-8.

Спасылкі

	Полацк у Вікіцытатніку
	Полацк на Вікісховішчы

• Раздзел «Полацак — крывіцкая сталіца» на сайце «Весткі» Архівавана 5 сакавіка 2008.
• Полацк Архівавана 22 сакавіка 2013. на афіцыйным сайце Рэспублікі Беларусь Архівавана 25 жніўня 2010.
• Раздзел «Полацк» на сайце «Радзіма майго духу»
• Навіны Полацка на сайце Westki.info Архівавана 27 кастрычніка 2010.
• Надвор’е ў Полацку
• ePOLOTSK.com — гісторыя і краязнаўства Полацка
• Полацак. Сталіца першай дзяржавы / Загадкі беларускай гісторыі на YouTube