Полацкае княства

Полацкае княства — сярэдневяковая дзяржава ва Усходняй Еўропе са сталіцай у горадзе Полацку, якая сфарміравалася на аснове этнапалітычнага аб’яднання крывічоў у другой палове X ст.

Гісторыя Беларусі

Старажытная Беларусь Усходнія славяне Полацкае княства (Кіеўская Русь · Смаленскае княства · Тураўскае княства) Вялікае Княства Літоўскае Рэч Паспалітая Расійская імперыя Беларуская Народная Рэспубліка ССР Беларусі // Сярэдняя Літва Літбел Беларуская ССР // Заходняя Беларусь Аб’яднанне Беларусі Генеральная акруга Беларусь Беларуская ССР Рэспубліка Беларусь·

Займаючы важнае месца на шляху «з варагаў у грэкі», княства ў XI—XIII стст. было адной з буйных дзяржаў Еўропы[1]. Адзначаюць значныя для таго часу сацыяльныя і культурныя дасягненні[2]. У перыяд найбольшага росквіту Полацкае княства займала цэнтральную і паўночную частку сучаснай Беларусі, частку на захадзе Смаленскай вобласці і паўднёвую ўскраіну Пскоўскай вобласці Расіі, басейн Заходняй Дзвіны ў Латвіі, паўднёва-ўсходнюю частку сучаснай Літвы. Найстаражытнейшае дзяржаўнае ўтварэнне на тэрыторыі Беларусі.

Утварэнне Полацкай дзяржавы

Полацк сфарміраваўся на базе гарадзішча, якое знаходзілася на беразе р. Палаты, каля месца яе ўпадзення ў Дзвіну[3]. Да V—VI стст. насельніцтва гарадзішча было балцкім, потым сюды прыйшлі славян. Побач з гарадзішчам былі паселішчы на правым і левым берагах Палаты. Росту Полацка спрыяла яго стратэгічнае размяшчэнне на гандлёвым шляху «з варагаў у грэкі». У VIІІ—X стст. у крывічоў існавала правадырства (англ. chiefdom) — дадзяржаўнае этнапалітычнае ўтварэнне на чале з князем-правадыром, якое на працягу другой паловы Х ст. перарасло ў раннефеадальную дзяржаву.

Гісторыя

Полацк у ІХ—Х стст.

Упершыню Полацк згадваецца ў «Аповесці мінулых часоў» пад 862 г.[4], калі князь Рурык раздаў гарады сваім «мужам», але гэтыя звесткі лічацца пазнейшай устаўкай. У 865 годзе паводле летапісу кіеўскія князі Аскольд і Дзір здзейснілі паход на зямлю крывічоў — «ваявалі палачан і шмат зла ўчынілі».

У той час Полацк уключаў умацаваны драўляным частаколам цэнтр — дзядзінец (плошчай болей за 1 га) і неўмацаваны пасад (каля 7,5 га), які насялялі рамеснікі. Яны сяліліся каля дзядзінца і крыху далей, дзе цяпер знаходзіцца стадыён. Насельніцтва горада складала каля 5 тысяч жыхароў — трохі менш за тагачасны Кіеў і Ноўгарад, але больш за любы іншы ўсходнеславянскі горад.

Пад 907 годам у «Аповесці мінулых гадоў» Полацк называецца сярод гарадоў, на якія Візантыя мусіла выплаціць даніну пасля паходу Алега на Канстанцінопаль (Царград). Аднак у тэксце руска-візантыйскага дагавора на праўдзе Полацк не названы, таму лічыцца, што ўзгадванне Полацка — пазнейшае рэдагаванне, якое мела мэту паказаць залежнасць Полацка ад Кіева[3]. У трактаце Канстанціна Парфірароднага называецца шэраг гарадоў, ад якіх Кіеў атрымліваў даніну, і сярод іх Полацк не згадваецца.

Размешчаны паміж паўночнай (Ноўгарад) і паўднёвай (Кіеў) Руссю, у ІХ—Х стст. гэты адзіны гісторыка-культурны рэгіён уяўляў сабою адасобленую «Сярэднюю Русь»[5].

Княжанне Рагвалода (сяр. Х ст. — 978 г.)

Пад 980 у летапісах упершыню ўзгадваецца першы князь Рагвалод, які «прыйшоў з-за мора».

На той час два князі-браты Яраполк і Уладзімір Святаславічы, якія валодалі Кіевам і Ноўгарадам адпаведна, змагаліся паміж сабой. Абодва дамагаліся дапамогі ад Полацка. Уладзімір жадаў замацаваць магчымы саюз шлюбам з дачкой Рагвалода князёўнай Рагнедай. Але яму было адмоўлена, бо выбраны ўжо быў Яраполк. Уладзімір захапіў Полацк, а потым і Кіеў. Рагвалод з жонкай і сынамі быў забіты, Рагнеда стала адной з жонак Уладзіміра, а Полацк часткай яго ўладанняў.

Калі Уладзімір прыняў хрысціянства і ажаніўся з візантыйскай прынцэсай Ганнай, Рагнедзе быў вернуты Полацк. Сын Уладзіміра і Рагнеды — Ізяслаў Уладзіміравіч спачатку атрымаў ва ўдзел Ізяслаўль (цяпер Заслаўе), а пасля смерці ў 1000 годзе Рагнеды атрымаў у спадчыну і Полацк.

Княжанне Ізяслава (988—1001 гады)

Пра дзейнасць Ізяслава нічога не вядома, але даследчыкі думаюць, што ў часы яго княжання ў Полацкай зямлі распаўсюджвалася хрысціянства. Таксама ён называецца як князь-кніжнік. Ізяслаў пакінуў двух сыноў — Усяслава і Брачыслава. Усяслаў памёр рана, у 1003 годзе, Брачыслаў стаў адзіным спадкаемцам княства і княжыў да смерці ў 1044 годзе.

Княжанне Брачыслава (1003—1044 гады)

Верагодна, што да 1015 г. Брачыслаў Ізяславіч займаўся вырашэннем пытанняў выключна ўнутранай палітыкі, якая не закранала інтэрэсаў суседніх дзяржаў. Магчыма, у той час Брачыслаў быў яшчэ падлеткам. Па-другое, многія гарады старажытнай Усходняй Еўропы (у адрозненні ад Полацкай зямлі) не мелі сваіх княжацкіх дынастый — Уладзімір Кіеўскі пасадзіў туды на княжанне сваіх сыноў, якія адразу б задушылі любое свавольства з боку Полацка[6].

Але пасля смерці Уладзіміра Кіеўскага (1015 г.) дзяржава была дэстабілізавана: сыны вялікага князя змагаліся за ўладу. Гэты стварыла ўмовы для вырашэння Полацкам уласных пытанняў. Асноўным прадметам спрэчак былі так званыя «волакі» — сухапутныя шляхі паміж рэкамі Заходняя Дзвіна і Днепр на шляху «З вараг у грэкі». У 1021 г. Брачыслаў захоплівае Ноўгарад, але, вяртаючыся са здабычай, быў разбіты дружынай кіеўскага князя Яраслава Мудрага (які, дарэчы, быў другім сынам Рагнеды і Уладзіміра, дзядзькам Брачыслава). Але, паводле мірнага дагавора, Брачыслаў атрымаў гарады Віцебск і Усвяты, якія кантралявалі волакі паміж Дняпром і Заходняй Дзвіной. Яраслаў меў нетрывалае становішча ў Кіеве, таму, магчыма, вырашыў пайсці на саступкі полацкаму князю. Полацкае княства фактычна замацоўвае сваю эканамічную незалежнасць.

Гэтыя падзеі згадваюцца ў скандынаўскай «Сазе аб Эдмундзе», якая сцвярджае, нібыта пасля дагавора полацкі князь Брачыслаў 3 гады княжыў у Кіеве[7]. Адны даследчыкі лакалізуюць гэты магчымы перыяд у 1019—1021 гг.[8], іншыя адносяць яго да 1024—1026 гг.[9] Л. Аляксееў наогул выключае магчымасць кароткатэрміновага княжання Брачыслава ў Кіеве. Але гэта пытанне дасюль застаецца нявырашаным.

Адна з гіпотэз сведчыць, што менавіта Брачыслаў заснаваў беларускі горад Браслаў на мяжы пражывання старажытнабеларускага і балцкага насельніцтва. Археалагічныя даследаванні датуюць узнікненне горада ХІ ст., не ўказваючы на дакладны перыяд яго заснавання. Разам з тым паходжанне горада ад Браслава выглядае лагічным[10]. Магчыма, месца заснавання горада сведчыла аб паступовым распаўсюджанні Полацкай улады на балцкія землі Латвіі і Літвы. Археолагі зафіксавалі пажарышча ў гарадзішчы Браслава, якое датавалі першай паловай ХІ ст., і часовае спыненне жыццядзейнасці ва ўмацаваным паселішчы Гарадзец, якое адбылося ў той жа перыяд. Гэта можа сведчыць пра ваенныя сутыкненні паміж полацкімі крывічамі і балцкімі плямёнамі. Трохі пазней на мяжы з балцкімі землямі вырастае абарончая лінія паселішчаў — Дрысвяты, Маскавічы і Рацюнкі.

Даволі спрэчны момант перыяду кіравання Брачыслава — магчымасць далучэння ім Менскай зямлі да Полацкага княства. Некаторыя даследчыкі лічаць, што Полацк аблажыў данінай паўночных дрыгавічоў (пераважная частка насельніцтва Менскіх зямель) ужо ў Х ст.[11] Іншыя, наадварот, мяркуюць, што Менскія землі яшчэ доўга заставаліся вобласцю спрэчак паміж Полацкім і Тураўскім княствам і былі канчаткова падпарадкаваны Полацку толькі пры Усяславе Чарадзеі трохі раней 1063 г.[12] Ю. Заяц здолеў даказаць ваенную прысутнасць полацкіх крывічоў у Менскай зямлі ўжо ў Х ст. Пасля ўзяцця Полацка князем Уладзімірам вобласць часова адыходзіць да Кіева; Уладзімір будуе тут крэпасць (цяпер вядома як Замэчак), вакол якой пазней было заснавана Заслаўе. Калі Ізяслаў робіцца князем Полацка, Заслаўе, а разам з ім значная частка Менскай зямлі адыходзіць да Полацка, а астатняя частка, як мяркуецца, — пасля мірнага дагавора Яраслава Кіеўскага і Полацкага князя Брачыслава[13]. Іншая версія сведчыць, што Менская зямля магла быць аддадзена Полацку князем Яраславам у 1038—1044 гг., калі той здзесніў шэраг паходаў супраць яцвягаў і Літвы. Некаторыя навукоўцы дапускаюць удзел Брачыслава ў гэтым паходзе.

Княжанне Усяслава Брачыславіча (1044—1101 гады)

У 1044 полацкім князям стаў Усяслаў Брачыславіч. Пры ім Полацкае княства дасягнула свайго росквіту. Полацк ператварыўся ў адносна вялікі горад з плошчай каля 20 га і насельніцтвам да 15 тыс. чалавек[14]. У 11 ст. Полацк спаборнічаў з Кіевам і Ноўгарадам за тэрыторыі, да паловы стагоддзя адносна мірна (гл. дагавор Брачыслава з Яраславам Уладзіміравічам), пазней ва ўзброеным процістаянні (гл. паход Кіева на Полацк, 1067, паход Кіева на Полацк, 1071, паход Кіева на Полацк, 1077, паход Кіева на Полацк, 1084, кіеўскі палон Усяслава). У гэты час Полацк стаў асноўным супернікам Кіева, а ў 1066 Усяслаў нават захапіў Ноўгарад.

У 1067 пад Менскам адбылася Нямігская бітва, у якой супраць Усяслава выступілі амаль усе князі Русі. Усяслаў быў пераможаны, і на Дняпры, недалёка ад зліцця з ім ракі Аршыцы (Ръши), быў узяты падманам у палон і адвезены ў Кіеў. У Полацку на сталец быў пасаджаны сын Ізяслава Мсціслаў, які неўзабаве памёр, і тады Ізяслаў пасадзіў у Полацк іншага свайго сына — Святаполка. 15 верасня 1068 ў Кіеве гараджане паднялі мяцеж супраць свайго князя Ізяслава. Гараджане вызвалілі Усяслава з турмы (поруба) і запрасілі яго на кіеўскае княжанне. Усяслаў стаў вялікім князям кіеўскім — de jure гаспадаром усёй Русі. Але ў 1069 Ізяслаў з войскам польскага князя Баляслава рушыў на Кіеў. Кіеўляне сабралі войска, але Усяслаў уцёк у Полацк. Хутка ён быў выгнаны з Полацка і знаходзіўся ў невядомым месцы, магчыма ў Водзі, бо на чале водскага войска ён хадзіў на Ноўгарад, але быў разбіты ў бітве на р. Гзені найгародцамі на чале з Глебам Святаславічам. Пасля гэтага Усяслаў на два гады знік з гістарычнай сцэны. Але ў 1071 ён нечакана з’явіўся ля Полацка і выгнаў адтуль Святаполка і зноў пачаў княжыць у Полацкім княстве. Пасля гэтага хадзіў супраць Яраполка, але той каля Галацічаска разбіў полацкае войска. У 1078 Усяслаў напаў на Смаленск і спаліў яго. Уладзімір Манамах, каб адпомсціць Усяславу, разрабаваў Лукомль, Лагойск і Друцк. У 1084/85 Уладзімір Манамах разам з качэўнікамі-полаўцамі захапіў Менск і забраў усё насельніцтва горада ў палон. Усяслаў Чарадзей памёр у 1101. У летапісах гэтай з’яве прысвечаны асобныя радкі: «…преставился Всеслав, полоцкий князь, месяца априля въ 14 день, в 9 часъ дне, в среду». Гэта сведчыць аб тым, якое значэнне надавалі Усяславу сучаснікі.

Палітычная раздробленасць і высылка полацкіх князёў у Візантыю (1101—1128 гады)

Яшчэ пры жыцці Усяслаў Чарадзей падзяліў Полацкае княства паміж сваімі сынамі (іх было 6). Пасля яго смерці пачалася хуткая дэцэнтралізацыя дзяржавы. Крыху пазней ужо дзеці Усяслава дзялілі свае надзелы паміж сваімі нашчадкамі. Такім чынам Полацкая дзяржава перастала быць моцнай пагрозай для Кіева. У 1127 годзе палачане выгналі з Полацка князя Давыда Усяславіча і пасадзілі на княжанне Рагвалода ІІІ-Васіль Барысавіча. Пачалася міжусобная барацьба. У яе ўмяшаўся князь кіеўскі Мсціслаў Уладзіміравіч. Пад яго кіраўніцтвам кааліцыя рускіх князёў спустошыла Полацкую дзяржаву. Мсціслаў Уладзіміравіч зацвердзіў Рагвалода Барысавіча ў якасці князя. Але з-за адсутнасці мясцовай падтрымкі ўжо ў 1128 годзе князем зноў стаў Давыд Усяславіч. Тады Мсціслаў Уладзіміравіч зноў здейсніў новы паход на Полацкую землю ў 1129 годзе, у час якога узяў у палон Давыда, Святаслава і Расціслава, і ўсіх іх родных, а Полацкае княства анексаваў: сюды быў пераведзены на княжанне Ізяслаў Мсціславіч.

Вяртанне полацкіх князёў і канчатковы заняпад дзяржавы (1132 г. — 2-я палова ХІІІ ст.)

Пасля смерці Мсціслава Уладзіміравіча ў 1132 годзе Рагвалодавічы пачалі вяртацца ў Полацкую зямлю. У 1132 годзе полацкае веча выгнала пастаўленага з Кіева Святаполка Мсціславіча і выбрала князем Васільку Святаславіча. Такім чынам Полацкае княства аднавіла незалежнасць. Але працягваўся працэс драблення дзяржавы. Князь полацкі Уладзімір у 1186 годзе дазволіў немцу Мейнарду — каталіцкаму манаху, прапаведаваць хрысціянства сярод полацкіх даннікаў ліваў у вусці Дзвіны. У 1201 годзе ў вусце Дзвіны немцамі быў заснаваны горад Рыга. У 1203 годзе пачаўся адкрыты канфлікт з немцамі ў Лівоніі, верагодна, з-за адмовы біскупа Альберта плаціць даніну, якую, напэўна, плацілі яго папярэднікі. Відаць, войска Уладзіміра складалася з уласнай дружыны і дружын Усевалада Герцыкскага і Вячкі Кукенойскага. Спачатку ім спрыяла, пасля аблогі замка Ікскюль(руск.) бел.. Але пад Гольмам нямецкія рыцары з самастрэлаў паранілі ў палачан шмат коней, і Уладзімір не рызыкнуў пад абстрэлам перапраўляцца цераз Дзвіну. Палачане адступілі ад Гольма, але Усевалад Герцыкскі з літоўцамі наехаў на Рыгу і парабаваў рыжскія ваколіцы. Відаць, Уладзімір хацеў толькі напалохаць немцаў, і гэта ў яго атрымалася, але часткова — біскуп Альберт прызнае Уладзіміра ўладаром ліваў і выплачвае за іх даніну. Аднак, біскуп не згадзіўся плаціць даніну за сябе, т. б. адмовіўся прызнаць сябе падданым Полацка. У 1207 годзе ўся краіна ліваў — Лівонія, аказалася ва ўладзе крыжакоў, яны падступілі да меж Кукейноскага княства. Вячка Кукенойскі перадае палову свайго княства біскупу. Але хутка Вячка, даведаўшыся, што крыжацкае войска адплыла на караблях у Германію, распраўляецца з немцамі, якія былі ў той палове замка, што ён перадаў біскупу. Трафеі(руск.) бел. ён адпраўляе Уладзіміру, паведамляючы, што крыжакі сышлі з Лівоніі і прапануючы аднавіць наступ. Але сустрэчны вецер затрымаў крыжакоў у вусці Дзвіны. Крыжакі даведаўшыся пра ўчынак Вячкі вярнуліся каб адпомсціць. Вячка, не чакаючы падыходу крыжакоў, спаліў свой горад і сышоў на Русь, а крыжакі апанавалі Кукенойскім княствам. Пасля гэтага пад націскам крыжакоў апынуўся Усевалад Герцыкскі. Восенню 1209 года разбіўшы каля Герцыке Усеваладаву дружыну крыжакі захапілі горад, герцыкскі князь выратаваўся на супрацьлеглым беразе Дзвіны і адтуль назіраў як гарыць замак і пасад, усеваладава жонка і дачка трапілі ў палон. Біскуп Альберт прапанаваў Усеваладу мір, а таксама вярнуць палонных і нарабаванае дабро, але той павінен быў перадаць яму частку княства, пазбягаць зносін з паганцамі — літоўцамі, паведамляць пра планы русінаў. Усеваладу не было іншага выйсця, як згадзіцца з гэтымі ўмовамі. У 1216 годзе да Уладзіміра Полацкага звярнуліся эсты, каб ён з войскам прыйшоў ваяваць Рыгу. Самі эсты абяцалі адначасова пачаць вайну супраць ліваў і летаў, а таксама закрыць гавань у Дзюнамюндэ(руск.) бел.. Напэўна такога прыдатнага моманту і чакаў Уладзімір, ён пачаў збіраць войска з Полацка, Менска, Літвы, Смаленска, Віцебска і Друцка. Сабралася вялікае войска, але Уладзімір, ужо ўзышоўшы на карабель, раптоўна памёр. Такім чынам Полацкае княства канчаткова страціла свае землі Лівоніі. Вусце Дзвіны аказалася пад кантролем крыжакоў, што балюча адбілася на эканоміцы Полацкай дзяржавы.

Уваход у склад Вялікага Княства Літоўскага (другая палова ХІІІ ст. — пачатак XIV ст.)

Літва доўгі час знаходзілася ў залежнасці ад Полацкага княства. Пачынаючы з ХІ ст. літоўцы часта прымалі ўдзел у паходах Полацкай дзяржавы. Полацкі князь Брачыслаў (уладарыў каля 1232—1242) выдаў сваю дачку за літоўскага князя Таўцівіла, які пасля смерці Брачыслава стаў полацкім князем. Пасля Полацк быў у «волі Войшалкавай». Пазней Полацк быў у саюзе з Трайдзенем, прынамсі ў яго войску былі «рускія стралкі», якіх лічаць палачанамі. Полацкі епіскап Якаў называў «сваім сынам» вялікага князя Віценя і кіраваўся яго меркаваннем у адносінах з Рыгай. Урэшце, полацкім князем стаў брат Віценя і Гедзіміна — Воін. Такім чынам Полацкае княства канчаткова ўвайшло ў склад ВКЛ.

Гістарыяграфія, ацэнкі даследчыкаў

Афіцыйная савецкая гістарыяграфія адмаўляла існаванне дзяржаўнасці Беларусі ў эпоху сярэднявечча, звязваючы набыццё яе толькі з вынікамі Кастрычніцкай рэвалюцыі і ўстанаўленнем дыктатуры бальшавікоў. Таму не ўзнікала нават пытання аб існаванні феадальных дзяржаў у беларусаў. Частка дарэвалюцыйных расійскіх гісторыкаў лічыла, што Кіеўская Русь адзінай дзяржавай не з’яўлялася, бо ва ўсходніх славян існавалі самастойныя дзяржавы-княствы — землі[15]. Мітрафан Доўнар-Запольскі ўпершыню разгледзеў спрэчкі паміж Полацкам і Кіевам не як міжусобныя сваркі, а як барацьбу за незалежнасць. Першым сярод беларускіх гісторыкаў Полацкае княства назваў даўнім і моцным Вацлаў Ластоўскі[16].

Гл. таксама

• Князі полацкія
• Полацкае права
• Полацкая школа дойлідства
• Полацкае ваяводства

Зноскі

1. ↑ Доўнар, С.19.
2. ↑ Доўнар, С.18.
3. 1 2 Полацкае княства ў IX—XI стст.
4. ↑ Змаганне Полацкай і іншых зямель за незалежнасць
5. ↑ Булкин, В. А. Днепро-двинское пространство — «Серединная Русь» / В. А. Булкин // Петербургский археологический вестник. — 1994. — № 3. — С. 133.
6. ↑ Полацкае княства ў час княжання Брачыслава Ізяславіча (1003—1044)
7. ↑ Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі ў сярэднія вякі (VI—XV стст.). Мн, 1998. С. 23.
8. ↑ Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: полацкі і новагародскі перыяды.
9. ↑ Заяц Ю. А. Полоцкие события «Саги об Эймунде» // Полоцкий летописец. № 1. 1993. С. 10.
10. ↑ Семянчук Г. Н. Гарадзішча «Замкавая тара» ў Браславе // Гісторыя Беларусі: жалезны век і сярэднявечча. Мн., 1997. С. 63-65.
11. ↑ Семенчук Г. Н. Формирование границ Полоцкой земли в XI в. // Археология и история Пскова и Псковской земли. Псков, 1990. С. 54.
12. ↑ Алексеев Л. В. Минск и Друцк // Славяне и их соседи: Археология, нумизматика, этнология. Мн., 1998. С. 13.
13. ↑ Заяц Ю. А. Заславль в эпоху феодализма. С. 108—112.
14. ↑ Першыя княствы-дзяржавы на беларускіх землях
15. ↑ Грыцкевіч, А. Узьнікненьне фэўдальных дзяржаваў беларусаў у працэсе ўтварэньня дзяржаваў у славян / Анатоль Грыцкевіч // Полацак. — 1993. — № 8 (28). — С. 4.
16. ↑ Ластоўскі, В. Кароткая гісторыя Беларусі / Паслясл. А. П. Грыцкевіча. — Мн.: Універсітэцкае, 1993. — 126 с. — С. 8. — ISBN 5-7855-0646-7.

Літаратура

• Полацкае княства // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. С. 454—455.
• Полацкае княства // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 448—449. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Полацкае княства // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1999. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9. С. 525—526.
• Полоцкое княжество // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
• Доўнар Т. І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. — Мн.: Амалфея, 2007. — 400 с. ISBN 978-985-441-621-2;
• Варонін В. Палачане: забытая памяць пра мора // ARCHE. 2009, № 4. С. 63-73;
• Богданов В. П., Рукавишников А. В. Взаимоотношения полоцких и смоленских князей в XII — первой трети XIII века // ВИ. № 10. 2002.
• Пятнов А. П. Полоцкая земля в последней четверти XII в. // Rossica Antiqua. 2010. Вып. 1. С. 135—138.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Полацкае княства