Чачэрск

Чачэ́рск[2] (афіц. транс.: Čačersk) — горад раённага падпарадкавання ў Гомельскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Чачэрскага раёна, прыстань на р. Сож пры ўпадзенні ў яе р. Чачора. Знаходзіцца за 65 км ад Гомеля, за 37 км ад чыгуначнай станцыі Буда-Кашалёўская (лінія Гомель — Жлобін). Аўтамабільныя дарогі злучаюць горад з Кармой, Буда-Кашалёвам і Веткай і аўтамагістраллю Гомель—Магілёў. Насельніцтва 8 312 чал. (2017)[3].

Назва

Тапонім «Чачэрск» утварыўся ад назвы рэчкі Чачора. У старажытнасці слова «чачор» пазначала «воск». Далёкія продкі цяперашніх жыхароў Чачэрску выраблялі яго ў вялікай колькасці, збіраючы ў лясах мёд дзікіх пчол, і адпраўлялі па Сажы і Дняпры для абмену на іншыя тавары. Пра гэта, у прыватнасці, сведчаць рэшткі суднаў, гружаных воскам, якія выявілі археолагі ў даўніх рэчышчах[4].

Гісторыя

Сярэднявечча

Паводле археалагічных звестак, горад узнік у кан. X ст. на месцы гарадзішча Замкавая Гара на беразе Чачоры пры ўпадзенні яе ў р. Сож. Упершыню згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1159 як горад радзімічаў Чичерск, які кіеўскі князь Ізяслаў Давыдавіч вярнуў разам з Мазыром чарнігаўскаму князю Святаполку Алегавічу. З XIII ст. умацаваны цэнтр паселішча быў абведзены валам, найпазней з XIV ст. існаваў Чачэрскі замак (у паўночна-усходняй частцы горада).

Вялікае Княства Літоўскае

У сяр. XIV ст. Чачэрск далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага, дзе стаў цэнтрам воласці. У 1387—1390 гадах ён знаходзілася ў валоданні Скіргайлы, потым горадам кіравалі намеснікі вялікага князя. У гэты час на месцы дзядзінца летапіснага горада збудавалі замак. У 1501—1518 гадах Чачэрск належаў вялікай княгіні Алене Іванаўне, потым кіраваўся дзяржаўцамі з буйных феадалаў (Чартарыйскімі, Дашковічамі, Зяновічамі, Львом Сапегай і інш.). У 1506 годзе горад вытрымаў спярша татарскую, потым маскоўскую аблогу.

У 1509 Чачэрск упамінаецца як мястэчка Віленскага ваяводства[5]. У 1510 ён стаў цэнтрам Чачэрскага староства і атрымаў Магдэбургскае права[6]. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) Чачэрск увайшоў у склад Рэчыцкага павета Менскага ваяводства. 22 кастрычніка 1629 года мястэчка Чачэрск і вёска Зяцькавічы па просьбе мяшчан атрымалі ад караля і вялікага князя Жыгімонта III права на правядзенне таргоў — 2 двухтыднёвыя кірмашы ў год[7].

У 1704 у Чачэрску было 542 будынкі і 7 вуліц, дзейнічалі 4 царквы і касцёл, працавалі карчма, 3 крамы, млын і мытня. У 1754 у месце пачала дзейнічаць езуіцкая місія. Пад 1765 у попісе Чачэрску ўпамінаюцца замак і гарадскія ўмацаванні.

Пад уладай Расійскай імперыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе Чачэрск апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў цэнтрам Рагачоўскага павета Рагачоўскай правінцыі, пазней — цэнтрам воласці Рагачоўскага павета. У 1774 годзе падораны Кацярынай II генерал-губернатару графу З. Г. Чарнышову, паводле ініцыятывы якога ў горадзе пабудаваныя ратуша, 3 царквы, касцёл, тэатр, 2 шпіталя і інш. Праведзена перапланіроўка горада паводле рэгулярнага плана, пры гэтым былі разбураныя замак і гарадскія ўмацаванні, якія згадваліся яшчэ ў «Попісе» Чачэрска за 1765 год.

У 1780 годзе ў мястэчку пачала працаваць шкляная мануфактура, у 1788 — паштовая кантора, у 1796 — цагельня. У другой пал. XVIII ст. у Чачэрску існавалі царква, мураваная ратуша, парк, 2 лякарні, прыстань «Крэмень». Апроч таго, тут збудавалі 3 царквы, касцёл і палац. З 1788 дзейнічала езуіцкая школа. На 1838 у мястэчку было 273 двары.

На 1880 у Чачэрску было 266 двароў, працавалі 2 вучылішча і 76 крамаў, штогод праводзіліся 4 кірмашы. У 1885 пачала працаваць метэаралагічная станцыя. Паводле вынікаў перапісу (1897) у мястэчку было 328 двароў, дзейнічалі 4 цэрквы, касцёл і 6 іўдзейскіх малітоўных школ, працавалі бальніца, аптэка, паштова-тэлеграфнае кантора, паштовая станцыя, 80 крамаў, карчма; працавала прыстань на рацэ Сож, з якой у 1900 адправілі 21 судна і 48 плытоў з грузам 1530 тыс. пудоў[8]. На 1908 — 369 двароў, дзейнічала пазыкова-ашчадная каса. Каля Чачэрску вялася распрацоўка вапнякоў. У 1911 пры мужчынскай і жаночай вучэльнях працавалі бібліятэкі, адкрылася крэдытнае, у 1913 — спажывецкае таварыствы. З 1 сакавіка 1918 да 14 студзеня 1919 Чачэрск займалі нямецкія войскі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Устаўной граматай Чачэрск абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 згодна з пастановай I з’езду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР, дзе яно ўвайшло ў Гомельскую губерню. У 1926 годзе Чачэрск вярнулі ў БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёна. У 1938 паселішча атрымала афіцыйны статус гарадскога пасёлка. У Другую сусветную вайну з 14 жніўня 1941 да 27 лістапада 1943 мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

У 1962—1965 Чачэрск уваходзіў у склад Буда-Кашалёўскага раёна, 3 лістапада 1971 ён атрымаў статус горада[9].

• Места на старых здымках
• Вуліца Замкавая. Траецкі касцёл
• Вуліца Замкавая. Царква Раства Багародзіцы
• Царква Праабражэння Гасподняга
• Касцёл пасля вайны

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1826 — 888 чал.[10]; 1880 — 2 396 чал.[11]; 1897 — 2 325 чал.
• XX стагоддзе: 1903 — 2 468 чал.; 1908 — 3 190 чал.; 1939 — 5,1 тыс. чал.; 1959 — 2,7 тыс. чал.; 1970 — 5,8 тыс. чал.; 1991 — 8,1 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2002 — 7,7 тыс. чал.[12]; 2004 — 7,7 тыс. чал.[13]; 2006 — 7,9 тыс. чал.; 2008 — 7,7 тыс. чал.; 2009 — 7 991 чал. (перапіс)[14]; 2016 — 8 222 чал.[15]; 2017 — 8 312 чал.[3]

Эканоміка

Аснову эканомікі горада складаюць прадпрыемствы харчовай прамысловасці. Цэнтр мастацкіх рамёстваў (вышыўка, ткацтва і інш.).

Культура

Дзейнічаюць 3 бібліятэкі, дом культуры, Чачэрскі гісторыка-этнаграфічны музей.

Мас-медыя

Выдаецца раённая газета «Чачэрскі веснік».

Адукацыя

У Чачэрску працуюць 2 сярэднія, мастацкая, спартыўная школы.

Забудова

У цэнтры Чачэрску канцэнтруюцца 2—5-павярховыя будынкі. Заснаваны новы мікрараён з 3—5-павярховых жылых дамоў. Пераважае індывідуальная сядзібная забудова.

Турыстычная інфармацыя

Дзейнічае Чачэрскі гістарычна-этнаграфічны музей. Спыніцца можна ў гарадскай гасцініцы[16].

Славутасці

• Гістарычная забудова (ХІХ — пач. ХХ стст.; фрагменты)
• Замкавая Гара (археалагічны помнік, на паўночна-ўсходняй ускраіне горада) — старажытнае гарадзішча, колішні Чачэрскі замак
• Палацава-паркавы комплекс Чарнышовых (пач. ХІХ ст.)
• Ратуша (XVIII—XIX стст.)
• Сінагога
• Царква Праабражэння Гасподняга (1783)

Страчаная спадчына

• Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (1784)
• Царква Нараджэння Божай Маці (1780)

• Царква Ушэсця Гасподняга (1780-я)

• Краявіды Чачэрска
• Ратуша
• Царква Праабражэння Гасподняга
• Царква, з боку апсіды
• Вінны завод

Вядомыя асобы

• Сцяпан Скарапанаў, акадэмік НАН Беларусі
• Мікалай Саўчанка, акадэмік НАН Беларусі, міністр аховы здароўя БССР ў 1966—1986 гг.
• Любоў Хатылёва, акадэмік НАН Беларусі
• Інэса Драбышэўская, міністр аховы здароўя Рэспублікі Беларусь (1994—1997)
• Аляксандр Новікаў, доктар біялагічных навук
• Аляксандр Болсун, кандыдат фізіка-матэматычных навук, дацэнт, сябра Беларускага фізічнага таварыства
• Людміла Корхава, народная артыстка Беларусі
• Маркс Аронавіч Крэмень, вучоны ў галіне педагогікі і псіхалогіі
• Аксана Бязлепкіна, пісьменніца і літаратуразнаўца
• Зінаіда Ключынская, чэмпіёнка свету па акадэмічнай грэблі
• Васілій Секуноў, чэмпіён свету сярод студэнтаў па грэка-рымскай барацьбе (1957)
• Сяргей Пернікаў, член нацыянальнай каманды Рэспублікі Беларусь па вольнай барацьбе, чэмпіён Беларусі 2005, 2007
• Надзея Міхалкова, член нацыянальнай каманды Рэспублікі Беларусь па вольнай барацьбе
• Анатоль Іванавіч Машуцін (нар. 1943) — беларускі архітэктар.
• Таццяна Сцепчанкава, член нацыянальнай каманды Рэспублікі Беларусь па дзюдо і самба
• Герц Ізраілевіч Хайкін (1903-?) — беларускі архітэктар.
• Ігар Мяфодзьевіч Чарняўскі (нар. 1955) — беларускі археолаг архітэктуры.

Гл. таксама

• Гарады Гомельскай вобласці
• Гарады Беларусі

Зноскі

1. ↑ Численность населения на 1 января 2022 г. и среднегодовая численность населения за 2021 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2022.
2. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гомельская вобласць: нарматыўны даведнік / Н. А. Багамольнікава і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2006. — 382 с. ISBN 985-458-131-4 (DJVU).
3. 1 2 Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу(руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
4. ↑ Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991.
5. ↑ Грынявецкі В. Чачэрск // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 744. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
6. ↑ Ляўковіч А. «Я не ганю землі чужыя, хай іх сонца не абміне, толькі дзе б за морам ні быў я, Беларусь мая снілася мне…» // «Народная Газета» № 121 (4536), 16 чэрвеня 2007.
7. ↑ Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в Центральном архиве в Витебске и изданные под редакцией и. д. архивариуса сего архива Дм. Ив. Довгялло. 1900, вып. 28. С. 89-92.
8. ↑ Чачэрск // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
9. ↑ Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР ад 3 лістапада 1971 г. Аб пераўтварэнні гарадскіх пасёлкаў Нароўля Нараўлянскага раёна і Чачэрск Чачэрскага раёна Гомельскай вобласці ў гарады раённага падпарадкавання // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1971, № 31 (1333).
10. ↑ Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 2, кн. 2. Гомельская вобласць / С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелЭн, 2005. С. 472.
11. ↑ Sulistrowski F. Czeczersk // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880. S. 782.
12. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. С. 266.
13. ↑ Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 2, кн. 2. Гомельская вобласць / С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелЭн, 2005. С. 470.
14. ↑ Перепись населения Республики Беларусь. Численность населения областей и районов. Гомельская область. (руск.)
15. ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу(руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
16. ↑ Чечерск // к // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17), ISBN 985-11-0035-8.
• Грынявецкі В. Чачэрск // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 744. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 2, кн. 2. Гомельская вобласць / С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелЭн, 2005. — 520 с.: іл. ISBN 985-11-0330-6.
• Ткачоў М. Чачэрск Архівавана 12 снежня 2007. // Castrum, urbis et bellum: Зборнік навуковых прац, 2002. — 421 с.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — 616 с.: іл. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0276-8.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Чачэрск
• Геаграфічныя звесткі па тэме Чачэрск на OpenStreetMap
• Афіцыйны сайт Чачэрскага раённага выканаўчага камітэта
• м. Чачэрск на Radzima.org
• Чачэрск на сайце Глобус Беларусі (руск.)
• Чачэрск Архівавана 24 ліпеня 2008. на Залатое колца Гомельшчыны (руск.)