Кішынёў

Кішынёў (рум.: Chişinău [kiʃiˈnəw]) — сталіца і самы буйны горад Малдовы, на рацэ Бык (прыток Днястра). Цэнтр чыгунак і аўтадарог, міжнародны аэрапорт. Насельніцтва складае 780 000 жыхароў (2008).

Гісторыя

Упершыню згадваецца як сяло ў даравальнай грамаце маладаўскага гаспадара Стэфана III Вялікага баярыну Вайкулу (1466). Быў вотчынай баяр, з 1641 года — Яскага манастыра. Горад з 1712 года. З пачатку 16 стагоддзя да 1812 года пад уладай Турцыі. Неаднаразова разбураны (у канцы 17 стагоддзя татарамі, у 1739, 1787, 1791 туркамі). У Руска-турэцкую вайну 1735-39 тут адбылося антытурэцкае паўстанне. На мяжы 18-19 стагоддзяў у Кішынёве 22 гарбарныя, 18 свечачных, 5 гарбарных майстэрняў. З 1812 года ў складзе Расійскай імперыі, з 1818 года цэнтр Бесарабскай вобласці (з 1873 года губерні). У 1820-23 гадах у Кішынёве адбываў ссылку А.С.Пушкін. У пачатку 19 стагоддзя Кішынёў — адзін з цэнтраў па падрыхтоўцы антытурэцкага паўстання на Балканах пад кіраўніцтвам А.Іпсіланці. У 1833 годзе адкрыта гімназія і друкарня. Развіццю прамясловасці (у 1903 годзе каля 60 прадпрыемстваў) садзейнічала будаўніцтва чыгункі.

У горадзе ў 1874—1917 гг. жыў і працаваў беларускі этнограф, пушкініст А. Н. Шыманоўскі.

У студзені 1918 года Кішынёў у складзе Румыніі. З 1940 года ў складзе СССР, сталіца Малдаўскай ССР. У Другую Сусветную вайну (ліпень 1941-жнівень 1944) акупаваны нямецка-фашысцкімі войскамі. З 1991 года сталіца незалежнай Рэспублікі Малдова.

Насельніцтва

Архітэктура

Кішынёў падзяляецца на Ніжні горад з сярэднявечнай планіроўкай і Верхні горад з рэгулярнай планіроўкай. Сярод помнікаў: Царква Раства Маці Божай (Мазаракіеўская, 18 стагоддзе), кафедральны сабор (1830-35, архітэктар А.І.Мельнікаў), трыумфальная арка.

У 1918-40 гг. Кішынёў забудоўваўся невялікімі асабнякамі з цэглы і вапняку. У 2-ю Сусветную вайну моцна пашкоджаны. Паводле генплана 1947 года (кіраўнік А.Шчусеў) рэканструяваны цэнтр горада, пракладзены праспекты, узведзены адміністрацыйныя будынкі, забудавана Прывакзальная плошча. У 1955-80 гг. створаны добраўпарадкаваныя жылыя раёны (Рышканаўка, Батаніка, Баюканы).

Прамысловасць

Машынабудаванне, харчасмакавая (вінаробныя, пладоваагароднінакансервавая), дрэваапрацоўчая, лёгкая (гарбарна-абутковая, трыкатажная).

Адукацыя

• Дзяржаўны аграрны ўніверсітэт Малдовы
• Дзяржаўны ўніверсітэт Малдовы
• Кішынёўскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Іона Крангэ
• Тэхнічны ўніверсітэт Малдовы
• Акадэмія эканамічнай адукацыі Малдовы

Тэатры і музеі

• Нацыянальны тэатр оперы і балета Рэспублікі Малдова
• Нацыянальны музей гісторыі Малдовы
• Нацыянальны музей выяўленчага мастацтва Рэспублікі Малдова
• Дом-музей А.Пушкіна

Транспарт

Дзейнічае міжнародны аэрапорт Кішынёў, чыгуначны вакзал і 3 аўтавакзалы (Цэнтральны, Паўночны і Паўднёвы). Грамадскі транспарт прадстаўлены тралейбусамі, аўтобусамі і маршрутным таксі.

Гарады-пабрацімы

Станам на 2013 год, у Кішынёва маецца 16 гарадоў-пабрацімаў[3][4]:

• Грэнобль, Францыя (1977)
• Рэджа-нель-Эмілія, Італія (1989)
• Мангейм, Германія (1989)
• Сакрамента, ЗША (1990)
• Адэса, Украіна (1994)
• Бухарэст, Румынія (1999)
• Кіеў, Украіна (1999)
• Ерэван, Арменія (2000)
• Мінск, Беларусь (2000)
• Тэль-Авіў, Ізраіль (2000)
• Анкара, Турцыя (2004)
• Ясы, Румынія (2008)
• Тбілісі, Грузія (2011)
• Алба-Юлія, Румынія (2011)
• Ашдод, Ізраіль (2013)[5]
• Чарнаўцы, Украіна (2014)[6]

Вядомыя асобы

• Віярэл Антонавіч Балаган
• Іван Іванавіч Бодзюл
• Дойна Алдзя-Тэадоравіч
• Іён Алдзя-Тэадоравіч
• Майсей Эмануілавіч Кашук (1899—1961) — урач-афтальмолаг, доктар медыцынскіх навук.

Гл. таксама

• Cronograf
• Алея Класікаў
• Бюст Францыска Скарыны (2018)
• Харлампіеўская царква

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0144-3.

Зноскі

1. ↑ Nicu V. Localitățile Moldovei în documente și cărți vechi: îndreptar bibliografic. Volumul 1: A-L — Chișinău: Universitas, 1991. — С. 173. — 508 с. — ISBN 5-362-00841-2
2. ↑ Численность постоянного населения Республики Молдова на 1 января 2011 года в территориальном разрезе (руск.)
3. ↑ Oraşe înfrăţite(рум.) . Праверана 16 кастрычніка 2012.
4. ↑ Адрыян Панку. Пазнай пабрацімаў самых буйных населеных пунктаў Малдовы (нявызн.) (недаступная спасылка). Tribuna.md (23 кастрычніка 2013). Архівавана з першакрыніцы 19 мая 2014. Праверана 19 мая 2014.
5. ↑ Ашдод і Кішынёў сталі гарадамі-пабрацімамі
6. ↑ Падпісана пагадненне аб пабрацімстве Кішынёва з Чарнаўцамі (нявызн.), point.md (14 кастрычніка 2014). Праверана 21 кастрычніка 2014.