Радунь

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Радунь, значэнні.

Радунь[2] — гарадскі пасёлак у Воранаўскім раёне Гродзенскай вобласці Беларусі. За 30 км ад г.п. Воранава, 93 км ад Гродна, 24 км ад чыгуначнай станцыі Бастуны на лініі Вільнюс—Ліда. Вузел аўтадарог на Вільнюс, Ліду, Іўе, Васілішкі, Астрыну. 2 299 чал. (2017)[3].

Назва

На думку беларускага географа В. Жучкевіча тапонім «Ра́дунь»[2], найбольш імаверна, утварыўся ад назвы рэчкі Радунька[4].

Гісторыя

Паводле археалагічных даследаванняў мяркуецца, што старажытнае славянскае паселішча з’явілася тут каля ХІ ст. У 1217 г. згадваецца ў летапісе «Манумента Германіка» ў аповедзе пра крыжовы паход нямецкіх рыцараў супраць прыбалтыйскіх плямёнаў. 3 1259 г. ў складзе дзяржавы Міндоўга, у Дайноўскім княстве.

У XIV ст. мястэчка, у 1328 г. 5 вуліц, 4 крамы, рынак, 12 заможных гандляроў. У 1387 г. згадваецца ў грамаце караля польскага і вялікага князя літоўскага Ягайлы князю Скіргайлу Альгердавічу, якому падараваны «град Радыня и вся тая волость со всякою службою, все люди и села…»

У 1440 г. Радуня — гаспадарскі двор, уласнасць караля Казіміра IV.

У актах вялікіх князёў літоўскіх Аляксандра і Жыгімонта I Старога адміністратары ў Радунскім старостве названы намеснікамі і дзяржаўцамі. У 1522 г. за пазыку грошай (1000 коп) кароль Жыгімонт I Стары даў гаспадарскі двор Радунь намесніку і дзяржаўцу староства, падляшаму ваяводзе і гаспадарскаму маршалку Я. Касцевічу (1498—1527). Станам на 1538 у Радуні было, апрача Рынку, 7 вуліц і 210 хрысціянскіх дамоў, 43 крамы, у якіх гандлявалі півам, мёдам, гарэлкай і інш.

У 1528 г. згадваецца Радунскі павет у Троцкім павеце ВКЛ, меў сваю ўзброеную харугву. У ХV—ХVI ст. цэнтр Радунскага староства ў складзе каралеўскай эканоміі.

Цягам XIV—ХVII стагоддзяў у ваколіцах горада існаваў замак на беразе р. Радунька (за 2 км ад Радуні, цяпер в. Гарадзішча). Быў 4-вугольны ў плане, умацаваны 5-метровым валам і абкружаны глыбокім ровам. Перад уязной вежай-брамай быў пад’ёмны мост.

У сярэдзіне ХVI ст. ўтвораны Радунскі дэканат у складзе 11 парафій (7522 вернікі). У 1556 г. пабудаваны драўляны касцёл. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай у 1567 г. Радунскае староства далучана да Лідскага павета Віленскага ваяводства ВКЛ і падзялялася на 4 войтаўствы. Гораду (мястэчку) належалі 40 валок зямлі і 10 засценкаў, 141 двор, касцёл (заснаваны каралевай Бонай, 1541).

У 1649 кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў гораду Магдэбургскае права і герб: «у срэбным полі чырвоны рак»[5].

Пад час вайны Расіі з Польшчай у 1655 г. мястэчка і касцёл былі спалены.

У другой пал. ХVIII ст. Радунь перайшла ў прыватнае ўладанне Тышкевічаў. У 1777 г. ў Радунскім дэканаце 11 школ, у 1781 г. 6 шпіталяў.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Радунь апынулася ў складзе Расійскай імперыі, у Віленскай, з 1797 г. ў Літоўскай, з 1801 г. ў Гродзенскай, з 1842 г. ў Віленскай губернях, у Лідскім павеце, мястэчка.

Станам на 1829 у мястэчку было 88 будынкаў (47 хрысціянскіх і 41 іўдзейскі) і 8 вінакурняў[6], на 1861 — 121 двор, на 1866 — 91 двор. Паводле вынікаў перапісу (1897) — 313 будынкаў, гарбарня, млын, народнае вучылішча.

Згодна з Рыжскім мірным дагаворам (1921) Радунь апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе зрабілася цэнтрам гміны Лідскага павета.

• Мястэчка на старых здымках
• Касцёл
• Касцёл, інтэр’ер
• Вуліца
• Сінагога

У 1939 Радунь увайшла ў БССР, дзе ў 1940 зрабілася цэнтрам раёна. У Другую сусветную вайну з 24 чэрвеня 1941 да 13 ліпеня 1944 мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

Да пачатку 1950-х гадоў у раёне вялася барацьба з антысавецкім падполлем.

30 красавіка 1958 вёска Радунь атрымала афіцыйны статус пасёлка гарадскога тыпут[7]. 25 снежня 1962 Радунскі раён расфарміравалі, мястэчка ўвайшло ў склад Воранаўскага раёна.

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1829 — 379 чал., у тым ліку 174 хрысціяніны і 205 іўдзеяў[8]; 1863 — 737 чал.; 1866 — 869 чал., у тым ліку 361 каталік і 508 іўдзеяў[9]; 1881 — 1526 чал. (757 муж. і 769 жан.); 1897 — 1621 чал., у тым ліку 896 іўдзеяў
• XX стагоддзе: 1905 — 1394 чал.; 1999 — 3,4 тыс. чал.[10]
• XXI стагоддзе: 2006 — 2,8 тыс. чал.[11]; 2008 — 2,7 тыс. чал. 2015 — 2,4 тыс. чал.; 2016 — 2 355 чал.[12]; 2017 — 2 299 чал.[3]

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай прамысловасці.

Інфраструктура

У Радуні працуюць 2 сярэднія школы, школа-інтэрнат, дзіцячая музычная школа, 2 бібліятэкі, дом культуры.

Славутасці

• Радунскі замак (не існуе)
• Гістарычная забудова (XIX — пач. XX стагоддзяў; фрагменты)
• Ешыбот (1882)
• Касцёл Маці Божай Ружанцовай (1929—1933)
• Сінагога (XIX ст.)
• Могілкі: яўрэйскія; хрысціянскія
• Магіла ахвяр фашызму, расстраляных вясной 1942 г.
• Брацкія магілы савецкіх воінаў (загінулі 13.7.1944 г.), партызан і супрацоўнікаў органаў дзяржаўнай бяспекі (загінулі ў 1944—45 гг.), партыйных і савецкіх работнікаў, забітых у 1945—48 гг.

• Помнік савецкім салдатам, якія загінулі ў бітве з салдатамі Арміяй Краёвай пад Суркантамі (надпіс іншы, «Загінулі ў барацьбе з захопнікам»)[13]

• Касцёл Маці Божай Ружанцовай
• Ешыбот
• Новая царква
• Гістарычная забудова
• Помнік савецкім салдатам

Вядомыя асобы

• Юрый Бандажэўскі (нар. 1957) — беларускі навуковец, доктар медыцынскіх навук
• Пятро Бітэль (1912—1991) — беларускі паэт, перакладчык, краязнавец, настаўнік
• Уладзімір Адаскевіч (нар. 1956) — беларускі ўрач-дэрматавенеролаг. Доктар медыцынскі навук (1996), прафесар (2000).

Гл. таксама

• Пасёлкі гарадскога тыпу Гродзенскай вобласці
• Пасёлкі гарадскога тыпу Беларусі

Зноскі

1. ↑ Численность населения на 1 января 2022 г. и среднегодовая численность населения за 2021 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2022.
2. 1 2 Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9 (DJVU).
3. 1 2 Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу(руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
4. ↑ Жучкевич В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. С. 316—317.
5. ↑ Радунь // Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
6. ↑ Соркіна I. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. С. 155.
7. ↑ Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР Аб пераўтварэнні вёскі Радунь, Радунскага раёна, Гродзенскай вобласці, у гарадскі пасёлак ад 30 красавіка 1958 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1958, № 4.
8. ↑ Іна Соркіна. Мястэчкі Лідскага ўезда ў XIX — пачатку XX ст. // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада: матэрыялы рэспуб. навук.-практ. канф., (Ліда, 3 кастр. 2008 г.) / рэдкал.: Худык А. П. (гал. рэд.). — Ліда, 2008.
9. ↑ Raduń // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IX: Poźajście — Ruksze. — Warszawa, 1888. S. 450.
10. ↑ Радунь // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — 591 с.: іл. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8. С. 69.
11. ↑ Радунь // к // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9
12. ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу(руск.) . Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
13. ↑ J. Drużyńska, S. M. Jankowski. Wyklęte życiorysy. — Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009. ISBN 978-83-7510-373-1. — S. 212. (польск.)

Літаратура

• Raduń // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IX: Poźajście — Ruksze. — Warszawa, 1888. S. 450—451.
• Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — 591 с.: іл. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.
• Соркіна I. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Гарады і вёскі Беларусі: энцыклапедыя. Т. 9. Гродзенская вобласць. Кн. 1 / рэдкал.: У. Андрыевіч і інш. — Мн.: БелЭн, 2015. ISBN 978-985-11-0839-4.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Радунь
• мяст. Радунь на Radzima.org