Воранаўскі раён

Воранаўскі раён — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Гродзенскай вобласці. Утвораны 15 студзеня 1940 года ў складзе Баранавіцкай вобласці, з 20 верасня 1944 года раён у складзе Гродзенскай вобласці, у 1962 годзе да яго далучаны Радунскі раён. Цэнтр раёна — гарадскі пасёлак Воранава.

Гісторыя

Першыя згадкі пра некаторыя паселішчы Воранаўскага раёна датуюцца 1217 годам. У летапісе «Манумента Германіка» згадваюцца Радунь і Жырмуны.

У 1557 годзе Радунская воласць была прыпісаная да каралеўскіх уладанняў караля Польшчы Жыгімонта Аўгуста.

У 15 ст. Воранаўшчына ўваходзіла ў склад Віленскага і Троцкага ваяводстваў ВКЛ. Акрамя дзяржаўных земляў тут былі маёнткі Гаштольдаў, Глінскіх, Тышкевічаў, Сапегаў.

Падчас Расійскай імперыі воранаўская зямля знаходзілася ў складзе Лідскага павета.

У 1915—1918 тэрыторыя была акупавана войскамі кайзераўскай Германіяй, у 1919—1939 занята польскімі войскамі, а ў 1939 савецкімі і ўвайшла ў склад БССР.

Воранаўскі раён утвораны 15 студзеня 1940 года ў складзе Баранавіцкай вобласці. 12 кастрычніка 1940 года падзелены на 10 сельсаветаў: Беняконскі, Вяканцаўскі, Вянцукскі, Даўгялаўскі, Канвалішкаўскі, Кодзеўскі, Піраганцаўскі, Рамашканцаўскі, Ромуцеўскі, Свільскі. Цэнтр раёна размяшчаўся на чыг. ст. Воранава, з 12 кастрычніка 1940 года ў г.п. Воранава. Тэрыторыя раёна складала 944,4 км². У сакавіку 1940 г. мелася 400 населеных пунктаў, 38050 жыхароў, 6717 гаспадарак (2065 хутарскіх). Ворнай зямлі налічвалася 33260 га. Адбывалася ліквідацыя маёнткаў польскіх памешчыкаў (7 тыс. га ўгоддзяў), асаднікаў (700 га) і інш. На пач. 1941 г. працавалі 3 калгасы. На тэрыторыі раёна ўзніклі і дзейнічалі (агітацыя, тэрор) польскія падпольныя арганізацыі. 24—27 чэрвеня 1941 г. адбываліся баі з матарызаванымі калонамі германскага 57-га танкавага корпуса вялі дывізіі 21-га стралковага корпуса 13-й арміі Заходняга фронта. Раён вызвалены 11—14 ліпеня 1944 г. войскамі 31-й арміі 3-га Беларускага фронта пры падтрымцы партызан. 3 20 верасня 1944 года раён у складзе Гродзенскай вобласці.

Вялася барацьба з падполлем польскай Арміі Краёвай. Толькі ў жніўні—лістападзе 1944 г. загінулі 35 савецкіх работнікаў, актывістаў калгасаў, ваеннаслужачых, а ўсяго да пач. 1950-х г. — больш за 100 чалавек.

У 2-й пал. 1945 г. у раёне 18501 жыхар.

16 ліпеня 1954 года скасаваны Вянцукскі, Ромуцеўскі і Свільскі сельсаветы, Вяканцаўскі сельсавет перайменаваны ў Пажыжмаўскі, Рамашканцаўскі — у Воранаўскі. 3 красаківа 1959 года да раёна далучаны Асаўскі і Жырмунскі сельсаветы Радунскага раёна, Тракельскі сельсавет Лідскага раёна. 20 мая 1960 года скасаваны Даўгялаўскі і Кодзеўскі сельсаветы, утвораны Паляцкішскі сельсавет. 25 снежня 1962 года ў сувязі са скасаваннем Радунскага раёна да Воранаўскага раёна далучаны г.п. Радунь, Забалацкі, Нацкі, Пашкавіцкі, Слабодкаўскі, Смільгінскі, Чыжунскі і Якубаўскі сельсаветы. 19 лістапада 1963 года Асаўскі сельсавет перайменаваны ў Пагародзенскі. 17 красавіка 1964 года скасаваны Воранаўскі сельсавет, яго населеныя пункты перададзены ў падпарадкаванне Воранаўскаму пассавету. 11 студзеня 1966 года скасаваны Пажыжмаўскі сельсавет.

У 1969 г. 49,8 тыс. жыхароў; цагельня, агароднінасушыльны завод, хлебакамбінат, маслазавод; 22 калгасы, 7 саўгасаў, у 1970 г. эксперыментальная база «Кастрычнік».

11 лютага 1972 года Слабодкаўскі сельсавет перайменаваны ў Старасмільгінскі, Чыжунскі — у Доцішскі, Якубаўскі — у Місявіцкі, скасаваны Смільгінскі сельсавет. 19 красавіка 1973 года Тракельскі сельсавет перайменаваны ў Бастунскі, 15 мая 1978 года Пашкавіцкі сельсавет — у Больцішскі, Старасмільгінскі сельсавет — у Гіркаўскі. 19 студзеня 1996 года з населеных пунктаў, падпарадкаваных Воранаўскаму пассавету, утвораны Воранаўскі сельсавет.

У 2002—03 гг. калгасы пераўтвораны ў сельскагаспадарчыя вытворчыя кааператывы, саўгасы і эксперыментальныя базы — ва ўнітарныя прадпрыемствы. На сярэдзіну 2004 г. у раёне 13 СВК, 4 РУСП, 12 фермерскіх гаспадарак; прадпрыемствы па пераапрацоўцы сельгассыравіны, будматэрыялаў. Працавалі 13 сярэдніх, 16 базавых, 8 пачатковых школ, 2 школы-інтэрнаты, недзяржаўная сярэдняя школа з літоўскай мовай навучання, ПТВ № 190, 22 дашкольныя ўстановы, 6 дзіцячых музычных школ, 39 бібліятэк, 5 бальніц, 2 амбулаторыі, 22 фельчарска-акушэрскія пункты; раённы і гарадскі Дамы культуры, 17 сельскіх дамоў культуры, 15 сельскіх клубаў, дзейнічалі 175 мастацкіх калектываў, 2 цэнтры пазашкольнай работы і інш. 3 1991 г. выдаецца раённая «Воранаўская газета».

5 кастрычніка 2007 года скасаваны Нацкі сельсавет[4]. 18 кастрычніка 2013 года скасаваны Воранаўскі і Паляцкішскі сельсаветы[5].

Прырода

У тэктанічных адносінах раён прымеркаваны да поўначы Беларускай антэклізы, усходнюю палову займае Воранаўская брахіантыкліналь Цэнтральнабеларускага масіву, ад якой крышталічныя пароды паніжаюцца ва ўсе бакі. Зверху залягаюць антрапагенавыя адклады магутнасцю 100—140 м (у лагчынах ледавіковага выворвання да 240 м) пааэерскага (на крайнім захадзе і паўночным захадзе), сожскага, дняпроўскага, радзей бярэзінскага і беларускага зледзяненняў. Пад антрапагенавымі ляжаць мелавыя магутнасцю да 100 м, верхнепратэразойскія (вендскія да 50 м) адклады. Пароды крышталічнага фундамента залягаюць на глыбіні 200—350 м (50—150 м ніжэй узроўню мора).

Тэрыторыя размешчана ў межах Лідскай раўніны (як асобны геамарфалагічны раён выдзяляецца Воранаўская раўніна). Пераважае вышыня 160—180 метраў над узроўнем мора, на асобных участках поўдня і паўночнага ўсходу вышыні павялічавюцца, і там адзначаны буйнаўзгорыстыя і градава-ўзгорыстыя формы. Найвышэйшы пункт рэльефу над узроўнем мора 215 м (каля в. Тракелі), найніжэйшы — 134 м (в. Смільгіні). Сваеасаблівай рысай геамарфалогіі раёна служыць паўднёвая мяжа паазерскага зледзянення, якая праходзіць па паўночным усходзе Воранаўскай раўніны і выражана краявымі марэннымі комплексамі. Паўночная частка тэрыторыі з вышынямі 150–170 м занята водна-ледавіковымі раўнінамі паазерскага і сожскага ўзросту, якія рассечаны лагчынамі сцёку расталых ледавіковых вод. У вярхоўях Жыжмы выдзяляецца забалочаная азёрна-алювіяльная раўніна.

Карысныя выкапні: торф, цагельныя гліны, пясчана-жвіровы матэрыял.

Сярэдняя тэмпература студзеня −5,8 °C, ліпеня 17,7 °C. Ападкаў выпадае 615 мм у год. Вегетацыйны перыяд — 193 сутак.

На тэрыторыі раёна 66 малых рэк і ручаёў, якія належаць да воднага басейну Нёмана. Асноўныя рэкі: Дзітва з прытокамі Каменка, Начка, Радунька; Жыжма (прыток р. Гаўя), Ула і Шальча (прытокі р. Мяркіс). Налічваецца 28 штучных вадаёмаў, 23 нізінныя балоты (16,8 тыс. га). У забалочанай пойме Дзітвы на мяжы Воранаўскага і Лідскага раёнаў — гідралагічны заказнік «Мешкалы».

Лясы пераважна хваёвыя і яловыя, у далінах рэк участкі з насаджэннямі бярозы і вольхі. Лясы займаюць 26 % тэрыторыі раёна. Глебы дзярнова-падзолістыя, дзярнова-карбанатныя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя, тарфяна-балотныя.

Насельніцтва

Раён налічвае 336 сельскіх населеных пунктаў (2010), а таксама 2 гарадскіх пасёлка — Воранава і Радунь.

На тэрыторыі раёна жыве 32,8 тыс. чалавек (на 1 студзеня 2007 года). З іх:

гарадское насельніцтва — 9,2 тыс. чалавек;

сельскае насельніцтва — 23,6 тыс. чалавек.

Нацыянальны склад:

палякі — 83 %;

беларусы — 10,5 %;

літоўцы — 1,9 % і інш.

У 2006 г. у раёне нарадзілася 302 чалавека, памёр — 601 чалавек.

У 2008 г. у раёне нарадзілася 363 чалавекі, памёрла — 602 чалавека.

У 2009 г. у раёне нарадзілася 307 чалавек, памёрла — 637 чалавек.

Адміністрацыйны падзел

Раён падзяляецца на 1 пасялковы савет (Радунскі) і 13 сельскіх саветаў: Бастунскі, Беняконскі, Больцішскі, Воранаўскі, Гіркаўскі, Доцішскі, Жырмунскі, Забалацкі, Канвелішскі, Місявіцкі, Пагародзенскі, Паляцкішскі, Пераганцаўскі.

Гаспадарка

Агульная плошча сельгасугоддзяў складае 86,3 тыс. га, з іх асушаных 23,4 тыс. га. У раёне 16 калгасаў і 4 саўгасы. Асноўныя галіны сельскай гаспадаркі: мяса-малочная жывёлагадоўля, ільнаводства, вырошчваюць збожжавыя, кармавыя культуры, бульбу.

Прадпрыемствы: па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны, вытворчасць будаўнічых матэрыялаў.

Транспарт

Па тэрыторыі раёна праходзяць чыгуначная лінія Мінск — Вільнюс, магістраль Слонім — Ліда — Мяжа Літоўскай Рэспублікі (Беняконі) M11 (Е85), 2 аўтадарогі рэспубліканскага падпарадкавання Іўе — Тракелі — Радунь Р135 і Гродна — Астрына — Радунь — граніца Літоўскай Рэспублікі (Доцішкі) Р145.

Адукацыя і культура

У раёне 13 сярэдніх, 17 базавых, 16 пачатковых, 22 дашкольныя ўстановы, ПТВ-190, 2 школы-інтэрнаты, 1 спартыўная і 6 музычных школ, 42 клубы, 48 бібліятэк, 36 бальнічных устаноў.

Сродкі масавай інфармацыі

Мясцовая прэса прадстаўлена раённым грамадска-палітычным выданнем «Воранаўская газета», тыраж 4 тыс. асобнікаў (2009). Заснавальнік — Воранаўскі райвыканкам.

Аб’ём вяшчання раённага радыё «Голас Іўеўшчыны» складае каля 1 гадзіны ў тыдзень. Трансляцыя ідзе па правадной сетцы раніцай ці позна вечарам у выглядзе кароткіх блокаў мясцовых навін.

Рэлігія

У раёне суіснуюць 3 рэлігійных канфесіі, агульная колькасць рэлігійных суполак — 16:

• Рымска-Каталіцкая Царква — 13 суполак
• Руская Праваслаўная Царква — 2 суполкі
• Пратэстанцтва — 1 суполка (Хрысціян Веры Евангельскай)

Славутасці

Асноўны артыкул: Спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Воранаўскага раёна

Архітэктурныя помнікі: касцёл Яна Хрысціцеля (1900—1906) у вёсцы Беняконі, парк (2-я палавіна 18 — пачатак 19 ст.) у вёсцы Больцінікі, Гайцюнішскі дом-крэпасць і Гайцюнішская капліца, парк (канец 18 ст.) у вёсцы Гародна, касцёл (1789) у вёсцы Жырмуны, Петрапаўлаўскі касцёл (1803—1812) у вёсцы Забалаць, касцёл Сэрца Ісуса (1916) у вёсцы Канвелішкі.

Вядомыя асобы

• Сяргей Абламейка, беларускі матэматык
• Пятро Бітэль (1912, Радунь — 1991) — беларускі паэт, перакладчык, краязнавец
• Міхаіл Буклярэвіч, беларускі рымска-каталіцкі святар
• Людвік Нарбут (1832, в. Шаўры — 1863) — вайсковец, адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 гадоў на тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага
• Станіслаў Нарбут, беларускі ўрач
• Вандалін Шукевіч, польска-беларускі археолаг
• Віктар Шэйман, беларускі дзяржаўны дзеяч
• Станіслаў Баніфацы Юндзіл, прыродазнавец, адзін з першых даследчыкаў расліннага і жывёльнага свету Беларусі

Зноскі

1. ↑ http://voronovo.grodno-region.by/ru/greeting-ru/
2. 1 2 3 Вынікі перапісу 2009 года
3. ↑ «Дзяржаўны зямельны кадастр Рэспублікі Беларусь» (па стане на 1 студзеня 2011 г.)
4. ↑ Решение Гродненского областного Совета депутатов от 5 октября 2007 г. № 48 О решении вопросов административно-территориального устройства Вороновского района Архівавана 31 жніўня 2021.
5. ↑ Решение Гродненского областного Совета депутатов от 18 октября 2013 г. № 258 О некоторых вопросах административно-территориального устройства Вороновского района Гродненской области Архівавана 21 ліпеня 2020.

Літаратура

• Гарады і вёскі Беларусі: энцыклапедыя. Т. 9. Гродзенская вобласць. Кн. 1 / рэдкал.: У. Андрыевіч і інш. — Мн.: БелЭн, 2015. ISBN 978-985-11-0839-4.
• Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.
• Административно-территориальное устройство Республики Беларусь (1981—2010 гг.): справочник. — Минск: БелНИИДАД, 2012. — 172 с.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Воранаўскі раён
• Воранаўскі раённы выканаўчы камітэт (руск.)
• Інфармацыя на старонцы Гродзенскага аблвыканкама Архівавана 19 красавіка 2014.
• Мапы і агульныя звесткі на emaps-online (руск.)
• Гісторыка-культурныя каштоўнасці Воранаўскага раёна на сайце «Дорогами Беларуси» (руск.)
• Славутасці на партале globustut.by (руск.)
• Фотаздымкі на сайце Radzima.org