Турку

Турку (фінск.: Turku, шведск.: Åbo (да 1918 асноўная назва)) — горад і порт на Паўднёвым Захадзе Фінляндыі, адміністрацыйны цэнтр ляані Заходняя Фінляндыя. Горад знаходзіцца пры ўпадзенні ракі Аўраёкі ў Архіпелагавае мора.

Колькасць жыхароў на 31 жніўня 2013 года — 181 569 чалавек[2] — гэта пяты па насельніцтве горад у Фінляндыі, а з улікам прыгарадаў (на канец 2007 года) — трэцяя гарадская агламерацыя (303 492 чалавека) у краіне пасля Хельсінкі і Тамперэ[3].

Горад афіцыйна двухмоўны: фінскую мову ў якасці асноўнай выкарыстоўваюць 87,7 % насельніцтва; шведская мова з’яўляецца роднай для 5,3 % (2009). Турку лічыцца варотамі на Захад, а еўрапейская магістраль E18 злучае яго як з Санкт-Пецярбургам, так і са Стакгольмам. У горадзе знаходзіцца буйны порт, які здзяйсняе грузавое і пасажырскае паведамленне з Аландскімі астравамі і Швецыяй. Аэрапорт Турку з’яўляецца пятым па велічыні і другім па грузаперавозках у Фінляндыі.

Турку вядомы як навуковы і культурны цэнтр: з XIII стагоддзя тут ужо дзейнічалі дзве школы, а ў 1640 годзе заснаваны першы ўніверсітэт і першая ў Фінляндыі друкарня. У 1772 годзе ў Турку стала выдавацца першая ў Фінляндыі газета. Горад сумесна з Талінам быў абраны культурнай сталіцай Еўропы 2011 года[4].

У наш час у горадзе сканцэнтравана каля 50 % біятэхнічнай вытворчасці і амаль 60 % дыягнастычнай прамысловасці краіны.

Традыцыйна Турку лічыцца «калядным горадам»[5], дзе ўсталёўваецца галоўная калядная елка краіны[6] і штогод праходзіць вялікая колькасць культурных мерапрыемстваў.

Паводле апытанняў грамадскія думкі, у 2012 годзе Турку займаў другое месца па ўзроўню прывабнасці для пражывання сярод грамадзян Фінляндыі[7], а паводле апытанняў 2013 года, жыхары горада былі найбольш задаволены сваім месцам жыхарства сярод іншых гараджан краіны[8].

Гісторыя

Этымалогія

Шведская назва горада Åbo ([ˈoːbu]) складаецца з двух слоў: å(шведск.) бел. («рака») і bo («жыць») і перакладаецца як тых, што жывуць уздоўж ракі[9]. Да 1917 года ўжываўся латынізаваны варыянт назвы горада Аба (ад лац.: Aboensis, упершыню ўжыты ў 1270 годзе ў дакументах біскупа Катылуса), а губерня адпаведна звалася Аба-Б’ёрнеборгскай.

Фінская назва Turku ([ˈturku]) этымалагічна звязана са старажытнарускім търгъ[10] (у наш час — торг). З той жа старажытнай індаеўрапейскай крыніцы ўтварыліся назвы гарадоў Германіі — Torgau, Італіі — Trieste, і шведскае слова torg. Апошняе выцесніла першапачатковае запазычанне і дала назву фінскаму tori. Усе прыведзеныя словы азначаюць месца гандлю, рынак[11][12].

Фізіка-геаграфічная характарыстыка

Геаграфічнае становішча

Турку знаходзіцца на паўднёва-заходнім ускрайку Фінляндыі, у вусці ракі Аўраёкі пры ўпадзенні яе ў Архіпелагавае мора. Агульная тэрыторыя горада на 2011 год складае 306,37 км² з якіх 245,67 км² займае суша, 57,24 км² — марская паверхня, а 3,46 км² — унутраныя вадаёмы.

Часавы пояс

Горад Турку, як і ўся Фінляндыя, знаходзіцца ў часавым поясе, які пазначаецца па міжнародным стандарце як Eastern European Time (EET). Зрушэнне адносна UTC складае +2:00 (зімовы час) / +3:00 (летні час), з прычыны таго, што ў гэтым часавым поясе дзейнічае пераход на летні час.

Клімат

Насельніцтва

Паводле даных 1880 года, насельніцтва горада складалі: фіны — 53,6 %, шведы — 41,9 %. Агульнае насельніцтва горада ў канцы XIX стагоддзя каля 23,7 тыс. жыхароў.

У 2009 годзе фінскую мову ў якасці асноўнай выкарыстоўвалі 87,7 % жыхароў Турку, а шведская мова з’яўляецца роднай для 5,3 % насельніцтва. Іншыя нацыянальныя групы прадстаўлены рознымі саюзамі і таварыствамі: дзейнічае Рускі клуб, у 2009 годзе зарэгістравана Таварыства ўкраінцаў у Фінляндыі.

Колькасць насельніцтва

У XIX стагоддзі

У XX стагоддзі

У XXI стагоддзі

Планіроўка горада

год

Асноўны артыкул: Тэрытарыяльны падзел Турку Самая старая з захаваных карт Турку датавана 1634 годам і, верагодна, складзена інжынерам Улафам Гангіусам[fi].

Рака Аўраёкі, адна з найбуйнейшых у Фінляндыі, падзяляе горад на дзве часткі — паўночную і паўднёвую. Берагі злучаюць сем мастоў. У ніжнім цячэнні ракі, там дзе мост замінаў бы суднаходству, пешаходаў і веласіпедыстаў перапраўляе бясплатны паром Фёры (фінск.: Föri(фін.) бел.).

Горад падзяляецца на 9 акруг, якія складаюцца з драбнейшых тэрытарыяльных адзінак — раёнаў (агулам іх налічваецца 134).

• Цэнтральная акруга
• Акруга Хірвенсала-Какскерта
• Акруга Скансі-Уітама
• Акруга Іцяхар’ю-Варысуа
• Акруга Корайнен
• Акруга Тамперээнтые
• Акруга Кунінкая
• Акруга Пансіа-Юркяля
• Акруга Маарыа-Паатынен

Эканоміка

У раёне Купіта працуе цэнтр высокіх тэхналогій — Тэхнапарк Турку. На захадзе горада знаходзіцца суднаверф канцэрна STX Europe, які будуе міжнародныя круізныя лайнеры. Насупраць суднаверфі размешчаны нафтаперапрацоўчы камбінат.

Транспарт

Гл. таксама: Транспарт у Фінляндыі Турку — буйны транспартны вузел Фінляндыі. У горадзе перасякаюцца аўтамабільныя і чыгуначныя магістралі, маюцца буйныя марскі і рачны порты, а таксама аэрапорт.

Аўтамабільны

Асновай дарожнай сеткі з’яўляецца аўтамагістраль E18, якая вядзе праз порт у Швецыю і Нарвегію, а ў Фінляндыі па маршруце: Турку — Хельсінкі — Котка (і далей на Санкт-Пецярбург). У 2013 годзе Еўрапейскім саюзам прыняты праект, які прадугледжвае фінансаванне развіцця камерцыйнай і прадпрымальніцкай дзейнасці ўздоўж трасы[15].

Іншая магістраль E63 злучае: Турку — Тамперэ — Ювяскюля — Куопіа. Яшчэ адзін маршрут E08 злучае: Турку — Раўма — Поры — Вааса — Кокала — Раахэ — Оўлу — Кемі — Торніа — Тромсё.

Старая Каралеўская дарога праходзіць па маршруце Турку — Хяменліна — Выбарг. З суседнімі раёнамі горад злучаюць кальцавая дарагая (40) і дарога Турку-Наанталі.

Будаўніцтва новых аўтамагістраляў стала часткай генплана Турку (2000). Часткова ўведзена ў эксплуатацыю Кальцавая дарога па Турку. Рэалізуецца план забудовы Хельсінгінкату, які дазволіць пабудаваць новы мост праз раку Аўру паміж Хямеентые і Анінкайстэнсілта. Пасля завяршэння будаўніцтва грузавы транспарт пойдзе ў абыход цэнтра.

Гарадскі

Асноўны артыкул: Аўтобусны транспарт Турку Гарадскі грамадскі транспарт Турку — аўтобус. Арганізацыяй маршрутаў і кіраванне гарадскім транспартам ажыццяўляецца Бюро грамадскага транспарту Турку (фінск.: Turun joukkoliikennetoimisto(фін.) бел.), размешчанае на Гандлёвай плошчы[16]. Аўтобусная сетка развітая, вадзіцелі пільна трымаюцца раскладу руху. Галоўная транспартная развязка ў горадзе — гандлёвая плошча (фінск.: kauppatori), куды прыходзяць практычна ўсе аўтобусы.

Квіток (фінск.: kertalippu) каштуе 2,50 еўра, ён дзейнічае на працягу 2 гадзін і дазваляе здзяйсняць паездкі на розных аўтобусных маршрутах. Кошт сутачнага праязнога квітка на 24 гадзіны (фінск.: matkailulippu) — 5,50 еўра. Існуе сістэма зніжак.

У будучыні прадугледжана таксама развіццё рэйкавага транспарту.

Марскі

Асноўны артыкул: Порт Турку З порта Турку (фінск.: Turun satama) штодня адпраўляюцца паромы ў Стакгольм, а таксама ў Марыехамн і Лонгнес (Аландскія астравы).

Пасажырскія перавозкі ажыццяўляюць паромы кампаній Silja Line (Baltic Princess адпраўленне ўвечар, M/S Galaxy — раніцай) і Viking Line (M/S Isabella — увечар, M/S Amorella — раніцай) і SeaWind Line. Адзначаецца рост пасажырскіх перавозак[17].

Новы генплан Турку (2000 год) адхіліў ідэю пераносу порта ў раён Пансіа, якая існавала раней, як нерацыянальную.

Аэрапорт

Асноўны артыкул: Аэрапорт Турку Аэрапорт Турку (фінск.: Turun lentoasema(фін.) бел.) знаходзіцца ў 8 км на поўнач ад цэнтральнай часткі горада. Да аэрапорта ад гандлёвай плошчы ходзіць аўтобус № 1. Акрамя ўнутраных рэйсаў, ажыццяўляюцца палёты ў Стакгольм, Капенгаген, Рыгу і Гданьск[18]. Для пашырэння будынка аэрапорта Кіраванне паветранага транспарту склала праект, які дае магчымасць павялічыць аб’ём новага будаўніцтва ў адпаведнасці з новым генпланам горада (2000).

Тэлекамунікацыі і СМІ

Газеты

Заснаваная ў 1904 годзе штодзённая газета на фінскай мове «Turun Sanomat» на канец 2011 года мела тыраж 103 314 асобнікаў[19]. Другім па значнасці выданнем з’яўляецца газета на шведскай мове — «Åbo Underrättelser».

Славутасці

Культавыя будынкі

У старадаўнім лютэранскім Кафедральным саборы (фінск.: Tuomiokirkko; шведск.: Domkyrkan) хоры з напрастольным абразам шведскага жывапісца Вестына і фрэскамі Экмана, надмагільныя капэлы знакамітых дзеячаў з карцінамі на шкле Уладзіміра Свярчкова, а таксама створаны ў 1865 годзе цудоўны саркафаг шведскай каралевы Катарыны Монсдотэр (пам. 1612).

Невялікі, але арыгінальны па архітэктуры і аздоблены ўнутры праваслаўны Аляксандраўскі храм упрыгожаны абразмі працы фінскага мастака Бернта Гудэнйелма(фін.) бел..

Кафедральны сабор (лютэранскі)	Міхайлаўскі сабор (лютэранскі)	Царква Марціна (лютэранскі)	Царква Кацярыны (лютэранская)	Экуменічная капліца

Аляксандраўскі храм (фінскі)	Успенская царква (руская)	Касцёл (каталіцкі)	Царква Бетэл (адвентыстаў)	Сінагога

Музеі

У Турку і яго наваколлях знаходзяцца шэраг музеяў, якія маюць агульнанацыянальнае значэнне для Фінляндыі. У 2009 годзе найбольш вядомыя з іх наведала 707 624 чалавека:

Месца		Славутасць	Наведвальнікаў	Месца		Славутасць	Наведвальнікаў
1.		Aboa Vetus & Ars Nova	167 751	7.		Музей Вяйнэ Аалтанена	18 443
2.		Кафедральны сабор Турку	159 451	8.		Ферма Курала	16 760
3.		Forum Marinum	119 511	9.		Батанічны сад	15 650
4.		Гістарычны музей	113 207	10.		Музей-аптэка і Асабняк Квенселаў	12 408
5.		Музей рамяства Луастарынмякі	35 596	11.		Біялагічны музей	10 024
6.		Мастацкі музей	30 311	12.		Музей музыкі	8512

Гістарычны музей	Мастацкі музей	Aboa Vetus & Ars Nova	Музей рамёстваў	Музей музыкі

Музей Вяйнэ Аалтанена	Forum Marinum	Суомен Ёўтсен	Біялагічны музей	Музей-аптэка

Батанічны сад	Ферма Курала	Музей мараплаўства	Дом-музей Ett Hem	Брынкала

Архітэктура

Архітэктура Турку XVIII—XX стагоддзяў прадстаўлена класіцызмам, нацыянальным рамантызмам і фінскім функцыяналізмам.

Плошчы

У генеральным плане Турку архітэктар Карл Энгель запланаваў будаўніцтва васьмі плошчаў, аднак, толькі толькі частка гэтага праекта была ажыццёўлена.

Старая плошча	Гандлёвая плошча	Дроўная плошча	Малая плошча	Суднаверфавая плошча

Тэатры

• Шведскі тэатр
• «Медны» тэатр
• Канцэртная зала

Асобныя будынкі

• Акадэмія Аба
• Шведскі ліцэй
• Бібліятэка Турку
• Рынак

Забавы

• Свінаўтка каля гатэля-аквапарка «Карыбія»
• Кафэ «Puutorin Vessa» (літаральна «Туалет на Дроўнай плошчы»).

Мерапрыемствы, якія праводзяцца ў Турку

У 2003, 2009 і 2010 гадах горад праходзіла міжнародная рэгата парусных суднаў The Tall Ships’ Race(англ.) бел.[20].

На востраве Руісала штогод улетку праводзіцца рок-фестываль Ruisrock. У 2010 годзе ён адзначыў сваё саракагоддзе.

Пабрацімскія сувязі

Гарады-пабрацімы Краіна Горад Год Заўвагі Нарвегія Берген з 1946 года Швецыя Гётэбарг з 1946 года Данія Орхус з 1946 года Расія Санкт-Пецярбург з 1953 года [21][22] Польшча Гданьск з 1958 года Румынія Канстанца з 1963 года Балгарыя Варна з 1963 года Германія Ростак з 1963 года Германія Кёльн з 1967 года Венгрыя Сегед з 1971 года Славакія Браціслава з 1976 года Італія Фларэнцыя з 1992 года Кітай Цяньцзінь з 2000 года Эстонія Тарту з 2008 года

Гарады-партнёры Краіна Горад Год Заўвагі Эстонія Талін Эстонія Курэсаарэ

Вядомыя асобы

• Маўна Койвіста — прэзідэнт Фінляндыі
• Вальфрыд Мікалаевіч Трэер (1901—1984) — беларускі і савецкі вучоны ў галіне машыназнаўства, надзейнасці і даўгавечнасці машын і прыбораў.

Зноскі

1. ↑ http://www.visitturku.fi/en/visit-turku-en/turkuenvirons/city-turku Праверана 2 лютага 2017.
2. 1 2 Колькасць насельніцтва гарадоў Фінляндыі 31.8.2013 Архівавана 28 верасня 2013. (фін.)
3. ↑ Архівавана 2 снежня 2010. Kuntien asukasluvut kuukausittain aakkosjärjestyksessä 31.1.2010. Регистр населения. Выписка 25.2.2010.
4. ↑ Turku 2011 — European Capital of Culture
5. ↑ Турку — Калядны горад Фінляндыі(недаступная спасылка)
6. ↑ “Міс Елка” мае ідэальныя стратэгічныя параметры // Сайт тэлерадыёкампаніі Yleisradio Oy. Novosti po-russki. — 28 лістапада 2012.(Праверана 10 кастрычніка 2022)
7. ↑ Апытанне: Тамперэ – лепшы горад Фінляндыі для пражывання // Сайт тэлерадыёкампаніі Yleisradio Oy. Novosti po-russki. — 4 красавіка 2012.(Праверана 10 кастрычніка 2022)
8. ↑ Жыхары Турку найбольш задаволены сваім месцам жыхарства // Сайт тэлерадыёкампаніі Yleisradio Oy. Novosti po-russki. — 18 красавіка 2013.(Праверана 10 кастрычніка 2022)
9. ↑ Горад Турку Архівавана 11 студзеня 2012., turku.fi
10. ↑ Этымалагічны слоўнік рускай мовы Макса Фасмера
11. ↑ Nykysuomen etymologinen sanakirja. Kaisa Häkkinen ja WSOY 2004.s.1362. ISBN 951-0-27108-X Этымалагічны слоўнік фінскай мовы
12. ↑ Цэнтр даследавання айчынных моў. Этымалогія імёнаў гарадоў. Турку (фін.)
13. ↑ Suomen asukasluvut kuukausittain — Kunnittain aakkosjärjestyksessä Архівавана 3 кастрычніка 2013. 31.12.2012. Väestörekisterikeskus (фін.)
14. ↑ Suomen asukasluvut kuukausittain — Kunnittain aakkosjärjestyksessä Архівавана 28 верасня 2013. 31.8.2013. Väestörekisterikeskus (фін.)
15. ↑ На сродкі ЕС рабочыя месцы вакол трасы Е-18 // Сайт тэлерадыёкампаніі Yleisradio Oy. Novosti po-russki. — 15 лютага 2013.(Праверана 9 кастрычніка 2022)
16. ↑ Jatka palveluun Архівавана 8 сакавіка 2010.
17. ↑ Талін прыцягвае фінскіх турыстаў // Сайт тэлерадыёкампаніі Yleisradio Oy. Novosti po-russki. — 26 жніўня 2013.(Праверана 10 кастрычніка 2022)
18. ↑ Turku — Finavia
19. ↑ Levikkihaku 1.8.2012.
20. ↑ The Tall Ships’ Races Baltic 2009 Архівавана 23 снежня 2008.
21. ↑ Святкаванне 60-годдзя ўсталявання пабрацімскіх сувязяў паміж Санкт-Пецярбургам і Турку
22. ↑ Пытанні эканомікі сталі галоўнай тэмай перамоў прэзідэнтаў Расіі і Фінляндыі // Сайт тэлерадыёкампаніі Yleisradio Oy. Novosti po-russki. — 25 чэрвеня 2013.(Праверана 10 кастрычніка 2022)

Літаратура

• Турку // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16: Трыпалі — Хвіліна. С. 49.

Спасылкі

• Афіцыйны сайт Архівавана 15 верасня 2008.
• Артыкул пра горад Турку Архівавана 5 сакавіка 2012.